ΠΕΡΙ ΠΡΟΦΗΤΕΙΩΝ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΙΩΝ

ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΠΝΟΗ ΤΕΥΧΟΣ 214
  Ἀπρίλιος-Μάιος-Ἰούνιος 2015

 ΠΕΡΙ ΠΡΟΦΗΤΕΙΩΝ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΙΩΝ

Ἐκ τῆς φιλοκαλίας (13 Β΄ σελ. 276—295).
Ἐκδόσεις «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», ὅπου παρατίθεται καί ἡ ἀπόδοσις τοῦ κειμένου. (Ὅρα καί P. G. Τόμος 89^ος σελ. 517)
(Συνέχεια ἀπό τό προηγούμενον τεῦχος)

Β΄ ΜΕΡΟΣ

ΕΡΩΤΗΣΙΣ Κ΄ Ἐκ ποίας δυνάμεως οἱ τά ἐναντία φρονοῦντες καί πράττοντες προφητεύουσιπολλάκις καί θαυματουργοῦσιν; ΑΠΟΚΡΙΣΙΣ

ΕΡΩΤΗΣΗ 20ή Μά ποιά δύναμη αὐτοί πού πιστεύουν καί κάνουν τά ἀντίθετα, πολλές φορές προφητεύουν καί θαυματουργοῦν; ΑΠΑΝΤΗΣΙΣ

Δοκοῦσι δέ πάλιν διά τῶν πειθομένων αὐτοῖς ψευδοπροφητῶν ἀνθρώπων καί σημεῖα ἐξ αὐτῶν καί παθῶν σωματικῶν ἰάσεις ἐπιτελούντων, πρός ἀπάτην ἑαυτῶν καί ἑτέρων, καί νεκρόν ἄνθρωποιν ἀνιστάμενον δεικνύειν, καί προφθέγγεσθαι τοῖς ζῶσιν ἐν φαντασία. Εἰσδύνων γάρ εἰς τό νεκρόν σῶμα τοῦ ἀνθρώπου ὁ δαίμων καί κινῶν αὐτό, δείκνυσι τόν νεκρόν ἀνιστάμενον δῆθεν διά τῆς ματαίας εὐχῆς τοῦ πλάνου ἀνθρώπου. Καί ὡς ἐκ προσώπου τοῦ νεκροῦ διαλέγεται ὁ πονηρός τῶ ἀπατωμένω ὑπ' αὐτοῦ ἀνθρώπω, περί ὦν τε καί βούλεται, περί ὦν τε πάλιν καί ἐπερωτᾶται παρ' αὐτοῦ, ἀναγγέλλων αὐτῶ τά ἐν κρυπτῶ παρά ἀνθρώπων γενόμενα πράγματα καί λαληθέντα, ὡς ἐπιστάμενος ἀκριβῶς τῶ παρεῖναι αὐτόν λεληθότως ἐν αὐτῶ τῶ τά τοιαῦτα πράττεσθαι παρ' αὐτῶν, καί ἐπισκοπεῖν καί ἀκούειν. Ἀλλά ρύσεται ὁ θεός ἡμᾶς ἐκ τῆς τοιαύτης πλάνης περί αἱρετικῶν Ἐπισκόπων.	Δίνουν ἐπίσης τήν ἐντύπωση, ὅτι μέσω τῶν ψευδοπροφητῶν ἀνθρώπων, πού πιστεύουν σ' αὐτούς, κάνουν καί θαύματα μέ αὐτούς καί θεραπεῖες σωματικῶν ἀσθενειῶν, γιά νά ἐξαπατήσουν καί αὐτούς καί ἄλλους, καί παρουσιάζουν νεκρόν ἄνθρωπο νά ἀνασταίνεται καί τό προαναγγέλλουν αὐτό στούς ζωντανούς μέ τή φαντασία. Διεισδύοντας δηλαδή ὁ δαίμονας στό νεκρό σῶμα τοῦ ἀνθρώπου καί κουνώντας το, παρουσιάζει τόν νεκρό, ὅτι δῆθεν ἀνασταίνεται μέ τήν ἀνώφελη προσευχή τοῦ ἀπατεώνα ἀνθρώπου. Ἀκόμα καί συζητᾶ ὁ δαίμονας ἐκ μέρους τοῦ νεκροῦ μέ τόν ἄνθρωπο πού ἐξαπατᾶται ἀπό αὐτόν γι' αὐτά πού θέλει καί γι' αὐτά πού ἐρωτᾶται ἀπό αὐτόν, φανερώνοντάς του πράγματα πού ἔγιναν καί εἰπώθηκαν κρυφά ἀπό ἀνθρώπους, ἐπειδή τά γνωρίζει ἐπακριβῶς λόγω τοῦ ὅτι ἦταν κρυφά παρών μέσα σ' αὐτόν πού γινόταν αὐτά ἀπό τούς ἀνθρώπους ἐκείνους, καί τά ἔβλεπε καί τά ἄκουε. Ἀλλά ἄς μᾶς γλυτώσει ὁ Θεός ἀπό αὐτή τήν πλάνη τῶν αἱρετικῶν Ἐπισκόπων.
Ἔγνωμεν γάρ καί ἐπίσκοπον αἱρετικόν ἐν Κυζίκω τῆ πόλει τῶν λεγομένων Μακεδονιανῶν, τῶν Πνευματομάχων, ὅτι ἐλαίαν τό δένδρον ἐκ τοῦ τόπου, ἐν ὦ ἴστατο, εἰς ἕτερον τόπον σχήματι εὐχῆς μετήνεγκεν, ὡς σκοτίζουσαν τήν θυρίδα τοῦ ματαίου εὐκτηρίου αὐτῶν. Καί ἐπί δανειστοῦ δέ τινος ἀδίκου, χήραν γυναῖκα διασείοντος ἕνεκα χρέους αὐτῆς ἀνδρικοῦ καί ἀπαιτοῦντος, οὐχ ὅσον ἦν τό δάνειον, ἀλλά πλεῖον, ἐγνωκώς τοῦτο ὁ προλεχθείς αἱρετικός ἐπίσκοπος, μήπως ταφέντος τοῦ ἀνδρός αὐτῆς, ἀλλ' ἔτι προκομιζομένου, κατέσχε τήν κλίνην, ἐν ἧ κατέκειτο, παρεσκεύασε δῆθεν τόν νεκρόν λαλῆσαι καί εἰπεῖν, πόσον ἦν τό ὀφειλόμενον χρέος τῶ ἐπιδανειστῆ αὐτοῦ. Τούτου δέ τοῦ αἱρετικοῦ θανόντος καί ἐν τῶ μνήματι αὐτοῦ διάφοροι φαντασίαι καί σημεῖα ἐπετελέσθησαν.	Γνωρίσαμε μάλιστα καί αἱρετικόν Ἐπίσκοπο στήν Κύζικο, τήν πόλη τῶν ὀπαδῶν τοῦ Μακεδονίου, τῶν Πνευματομάχων, ὅτι ἕνα δένδρο ἐλιᾶς τό μετέφερε μέ μιά δῆθεν προσευχή ἀπό τόν τόπο πού ἦταν σέ ἄλλον τόπο, ἐπειδή σκοτείνιαζε τό παράθυρο τοῦ ἀσεβοῦς οἴκου προσευχῆς τους. Καί σέ κάποιον ἄδικο δανειστή, πού ἐξεβίαζε μιά γυναίκα χήρα, ἐξ αἰτίας χρέους της πού εἶχε κάνει ὁ ἄνδρας της, καί ἀπαιτοῦσε ποσόν ὄχι ὅσο ἦταν τό δάνειο, ἀλλά περισσότερο, ὅταν τό πληροφορήθηκε αὐτό ὁ αἱρετικός Ἐπίσκοπος πού προαναφέρθηκε, πρίν ἀκόμα θαφτεῖ ὁ ἄνδρας της, ἀλλά ἐνῶ ἀκόμα τόν πήγαιναν γιά ταφή, σταμάτησε τό νεκρικό κρεβάτι καί ἔκανε δῆθεν τόν νεκρό νά μιλήσει καί νά πεῖ πόσο ἦταν τό χρέος πού ὤφειλε στόν δανειστή του. Ὅταν αὐτός ὁ αἱρετικός πέθανε, ἀκόμα καί στό μνῆμα του ἔγιναν διάφορα φανταστικά πράγματα καί θαύματα.
Διά τοῦτο τοίνυν οὐ δεῖ πάντα σημειοφόρον ὡς ἅγιον παραδέχεσθαι, ἀλλά δοκιμάζειν, κατά τόν λέγοντα. «Μή παντί πνεύματι πιστεύετε, ἀλλά δοκιμάζετε τά πνεύματα, εἰ ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστιν, ὅτι πολλοί ψευδοπροφῆται ἐξεληλύθασιν εἰς τόν κόσμον». Καί ὁ Ἀπόστολος «Οἱ γάρ τοιοῦτοι», φησί, «ψευδοαπόστολοι, ἐργάται δόλιοι, μετασχηματιζόμενοι εἰς ἀποστόλους Χριστοῦ». Καί οὐ θαυμαστόν. «Αὐτός γάρ ὁ Σατανᾶς μετασχηματίζεται εἰς ἄγγελον φωτός». Οὐ μέγα οὖν εἰ καί οἱ διάκονοι αὐτοῦ μετασχηματίζονται ὡς διάκονοι δικαιοσύνης ὦν τό τέλος ἔσται κατά τά ἔργα αὐτῶν. Καί γάρ ὁ ἀντίχριστος ἐρχόμενος κατά συγχώρησιν θεοῦ, ποιήσει, ὑπουργούντων αὐτῶν δαιμόνων, πάμπολλα σημεῖα καί τέρατα ψεύδους, πρός ἀπώλειαν μέν τῶν ἀπίστων, εἰς δοκίμιον δέ τῶν πιστῶν. Καί τί ξένον, εἰ τοῦ διαβόλου συνεργοῦντος αὐτῶ, ποιήσει σημεῖα φαντασίας διάφορα, ὁπόταν καί ἤδη ἔγνωμεν καί ἑτέρους τινάς μάγους καί γόητας ἐργασιομένους τέρατα ποικίλα ἐξ ἐνεργείας δαιμόνων, ἐξ ὦν εἰσιν ἰαννῆς καί ἰαμβρῆς οἱ ἐπί Μωϋσέως τάς ράβδους αὐτῶν εἰς ὄφεις καί τά ὕδατα εἰς αἷμα μεταβάλλοντες βατράχων πλῆθος ἐκ τῶν ὑδάτων ἀνήνεγκαν, ὥστε πληρῶσαι πᾶσαν τήν γῆν Αἰγύπτου;	Γι' αὐτό λοιπόν δέν πρέπει νά παραδεχόμαστε ὡς ἅγιον κάθε θαυματοποιό, ἀλλά νά τόν δοκιμάζουμε, σύμφωνα μέ ἐκεῖνον πού λέγει: «Νά μή πιστεύετε σέ κάθε πνεῦμα, ἀλλά νά δοκιμάζετε τά πνεύματα, ἄν εἶναι ἀπό τόν Θεό, γιατί παρουσιάστηκαν πολλοί ψευδοπροφῆτες στόν κόσμο(24). Καί ὁ Ἀπόστολος λέγει. «Οἱ ἄνθρωποι αὐτοί εἶναι ψευδαπόστολοι, ἐργάτες δόλιοι, πού μεταμορφώνονται σέ ἀποστόλους τοῦ Χριστοῦ»(25). Καί δέν εἶναι νά ἀποροῦμε. γιατί «ὁ ἴδιος ὁ Σατανᾶς μεταμορφώνεται σέ ἄγγελο φωτεινό»(26). Δέν εἶναι σπουδαῖο λοιπόν, ἄν καί οἱ ὑπηρέτες του μεταμορφώνονται σέ ὑπηρέτες τῆς δικαιοσύνης, τῶν ὁποίων τό τέλος θά εἶναι ἀνάλογο μέ τά ἔργα τους. Ἄλλωστε καί ὁ Ἀντίχριστος ὅταν θά ἔρθει, κατά παραχώρηση τοῦ Θεοῦ, μέ τή συνεργασία τῶν δαιμόνων θά κάνει πάρα πολλά σημεῖα καί τέρατα ψεύτικα, πρός ἀπώλεια τῶν ἀπίστων καί δοκιμασία τῶν πιστῶν. Καί τί τό παράξενο ἄν, μέ τή βοήθεια τοῦ διαβόλου, θά κάνει φανταστικά θαύματα, τή στιγμή πού ἔχουμε ἤδη γνωρίσει καί κάποιους ἄλλους μάγους καί ἀγύρτες πού ἔκαναν διάφορα θαύματα μέ τήν ἐνέγεια τῶν δαιμόνων, μεταξύ τῶν ὁποίων εἶναι ὁ Ἰαννῆς καί Ἰαμβρῆς, οἱ ὁποῖοι τήν ἐποχή τοῦ Μωϋσῆ, μεταβάλλοντας τίς ράβους τους σέ φίδια καί τά νερά σέ αἷμα, ἔβγαλαν πλῆθος βατράχων ἀπό τά νερά, ὥστε νά γεμίσουν ὅλη τήν χώρα τῆς Αἰγύπτου(27)
Σίμων δέ πάλιν, ὁ ἐπί τῶν Ἀποστόλων Μάγος, ὁπόσα εἰργάσατο σημεῖα φαντασιώδη; ἀνδριάντας γάρ ἐποίει περιπατεῖν καί εἰς πῦρ κυλιόμενος οὐκ ἐκαίετο. εἰς ἀέρα ἵπτατο, καί ἐκ λίθων ἄρτους ἐποίει. ὄφις ἐγένετο, καί εἰς ἕτερα ζῶα μετεμορφοῦτο. διπρόσωπος ἐγίνετο, εἰς χρυσόν μετεβάλλετο, θύρας κεκλεισμένας ἤνοιγε, σιδηρᾶ δεσμά διέλυσεν, ἐν δείπνοις εἴωλα παντοδαπῶν εἰδέων παρίστα, τά ἔνοικα σκεύη ὡς αὐτόματα φερόμενα πρός ὑπηρεσίαν βλέπεσθαι ἐποίει, τῶν φερόντων οὐχ ὁρωμένων, σκιάς πολλάς προηγεῖσθαι αὐτοῦ παρεσκεύαζεν, ἅσπερ ψυχάς τῶν τεθνηκότων εἶναι ἔφασκε. Πολλούς δέ γόητα λέγεον αὐτόν πειρωμένους διαλλέξας πρός αὐτόν, ἔπειτα προφάσει εὐωχίας βοῦν θύσας καί ἑστιάσας αὐτούς διαφόρους νόσους καί δαίμοσιν ὑπέβαλλε. Ζητούμενος οὖν ὑπό τοῦ Καίσαρός ποτε και φοβηθείς ἀπέδρα, τήν ἑαυτοῦ μορφήν ἑτέρω περιθείς.	Καί ὁ Σίμων ἐπίσης, ὁ μάγος τήν ἐποχή τῶν ἀποστόλων, πόσα φανταστικά θαύματα ἔκανε; Ἔκανε πραγματικά ἀγάλματα νά περπατοῦν καί νά πέφτουν στή φωτιά χωρίς νά καίονται. Πετοῦσε στόν ἀέρα καί ἔκανε ψωμιά ἀπό πέτρες. Γινόταν φίδι καί μεταμορφωνόταν καί σέ ἄλλα ζῶα. Γινόταν μέ δύο πρόσωπα, μεταβαλλόταν σέ χρυσάφι, ἄνοιγε κλειστές πόρτες, ἔσπαζε σιδερένια δεσμά, σέ δεῖπνα παρουσίαζε τίς μορφές διαφόρων εἰδώλων, ἔκανε τά οἰκειακά σκεύη νά ἔρχονται μόνα τους καί νά ὑπηρετοῦν χωρίς νά φαίνονται αὐτοί πού τά μετέφεραν. Ἔκανε νά προπορεύονται πρίν ἀπό αὐτόν πολλές σκιές, πού ἔλεγε πώς ἦταν ψυχές τῶν νεκρῶν. Πολλούς ἐπίσης, πού τόν ἀποκαλοῦσαν ἀγύρτη, τούς συμφιλίωσε μαζί του, καί στή συνέχεια μέ τήν δικαιολογία ξεφαντώματος, θυσίασε βόδι καί ἀφοῦ τούς περέθεσε γεῦμα, τούς ἔκανε ὑποχείριους διαφόρων ἀσθενειῶν καί δαιμόνων. Ὅταν λοιπόν κάποτε τόν καταζητοῦσε ὁ βασιλιάς, φοβήθηκε καί δραπέτευσε, δίνοντας τό πρόσωπό του σέ ἄλλον.
Ὡσαύτως δέ καί ὁ ἰουλιανός καί ἀπολλώνιος καί ἀπουλήιος οἱ μάγοι, ἐπί Δομετιανοῦ τοῦ βασιλέως διαφόρους φαντασίας εἰργάσαντο, ὦν μία ἐργασία τοιαύτη φαίνεται ἐν τοῖς τῶν ἀρχαιοτέρων ἀνδρῶν διηγήμασι. Λοιμικῆς ποτε νόσου καταλαβούσης τήν Ρώμην, καί πάντων σποράδην ἀπολλυμένων, προϋτρέποντο οἱ μάγοι οὗτοι ὑπό τοῦ βασιλέως καί τῶν μεγιστάνων αὐτοῦ βοηθῆσαι τῆ πόλει ἀπολλυμένη. Φησί δε ἀπολυήϊος. ἐγώ τήν ἐν τῶ τρίτω μέρει τῆς πόλεως ἐνδημήσασαν λοιμικήν φθοράν καταπαύσω ἐντός ιε΄ ἡμερῶν. Εἶτα καί ὁ Ἀπολλώνιος. Καί ἐγώ τήν ἐν τῶ ἄλλω τρίτω μέρει ἐντός δέκα ἡμερῶν, φησί, καταπαύσω. ἀποκριθείς καί ὁ ἀκροθήνιος παρ' αὐτούς καί πλεῖον ἐγγίων τῆ διαβόλω διά τῆς ματαιότητος ἰουλιανός ἔφη. ἐντός ιε΄ ἡμερῶν πᾶσα ἡ πόλις ἀπόλλυται, μή περιμένουσα τήν ἐξ ἡμῶν βοήθειαν. Ἐμοί τοίνυν τό ἐπιβάλλον τρίτον ἕτερον μέρος τῆς πόλεως ἐντεῦθεν ἤδη παυέσθω τῆς λοιμικῆς φθορᾶς. Καί δή ἐπαύθη. Ὡς οὖν λοιπόν παραληθέντος αὐτοῦ ὑπό τοῦ βασιλέως κατέπαυσε καί ἄλλων δύο μερῶν τό τάχος τῆς νόσου.	Ἀλλά καί οἱ μάγοι Ἰουλιανός, Ἀπολλώνιος καί Ἀπουλήιος, κατά τήν ἐποχή τοῦ βασιλιᾶ Δομετιανοῦ ἔκαναν διάφορα φανταστικά πράγματα, ἕνα ἀπό τά ὁποῖα σώζεται στίς διηγήσεις τῶν παλαιοτέρων ἀνδρῶν. Ὅταν κάποτε διαδόθηκε στή Ρώμη θανατηφόρα ἀσθένεια καί ὅλοι πέθαιναν ἐδῶ καί ἐκεῖ, παρακινοῦνταν οἱ μάγοι αὐτοί ἀπό τόν βασιλιά καί ἀπό τούς προκρίτους του νά βοηθήσουν τήν πόλη πού καταστρεφόταν. Λέγει λοιπόν ὁ Ἀπουλήιος. ἐγώ τήν ἐπιδημία πού ἁπλώθηκε στό ἕνα τρίτο τῆς πόλης θά τήν σταματήσω σέ δεκαπέντε μέρες. Ἔπειτα ὁ Ἀπολλώνιος. Καί ἐγώ θά σταματήσω, εἶπε, τήν ἐπιδημία πού διαδόθηκε στό ἄλλο ἕνα τρίτο σέ δέκα μέρες. Ἀπαντώντας καί ὁ διαπρεπέστερος ἀπό αὐτούς καί πιό κοντινός στόν διάβολο, λόγω τῆς ματαιοδοξίας του, Ἰουλιανός, εἶπε. «Μέσα σέ δεκαπέντε μέρες ἡ πόλη ὁλόκληρη θά καταστραφεῖ, καί δέν θά περιμένει τή δική μας βοήθεια. Γιά μένα λοιπόν τό ἄλλο τρίτο τῆς πόλης πού μοῦ ἀνήκει, θά παύσει ἀπό τώρα ἡ καταστροφή τῆς ἐπιδημίας. Καί πραγματικά σταμάτησε. Καί ὅταν παρακλήθηκε ἀπό τόν βασιλιά σταμάτησε καί τῶν ἄλλων δύο μερῶν τήν ταχύτητα διάδοσης τῆς ἐπιδημίας.
Ἀπολλωνίου δέ μέχρι καί νῦν ἔν τισι τόποις ἐνεργοῦσι τά τελέσματα ἱστάμενα, τά μέν εἰς ἀποτροπήν ζώων τετραπόδων καί πετεινῶν δυναμένων βλάπτειν ἀνθρώπους, τά δέ εἰς ἐποχήν ρευμάτων ποταμῶν ἀτάκτως φερομένων. ἄλλα δέ εἰς ἕτερά τινα ἐπί φθορᾶ καί βλάβη ἀνθρώπων ὑπάρχοντα, ἀποτρόπαια ἵστανται. Οὐ μόνον δέ ἐν τῆ ζωῆ αὐτοῦ ταῦτα εἰργάσαντο δι' αὐτοῦ οἱ δαίμονες, ἀλλά καί μετά θάνατον αὐτοῦ παραμένοντες τῶ μνήματι αὐτοῦ, σημεῖά τινα ἐπετέλεσαν ἐξ ὀνόματος αὐτοῦ, πρός ἀπάτην τῶν ραδίως βλαπτομένων εἰς τά τοιαῦτα ὑπό τοῦ διαβόλου. Τί ἄν τις εἴποι περί τῶν κατά Μανέθωνα μαγικῶν ἔργων, ὅς τοιοῦτος ἄκρος γέγονε τῆ μαντικῆ ἀπάτη, ὅτι ἀεί ἔσκυπτε τόν Τυανέα ἀπολλώνιον, ὡς μή κατ' αὐτούς τήν ἀκριβῆ ἔντεχνον ἐμπειρίαν ἐσχηκότα; Ἔδει γάρ αὐτόν, φησί, καθάπερ ἐγώ, λόγω μόνω ποιεῖν ἅπερ ἐβούλετο, καί μή τελέσμασί τισιν ἐπιτρέπειν τά παρ' αὐτοῦ πραττόμενα. (Συνεχίζεται)	Σέ μερικά μέρη μάλιστα τά τελετουργικά τεχνάσματα τοῦ ἀπολλωνίου μέχρι καί τώρα κάνουν θαύματα, ἄλλα γιά νά ἀποτρέψουν τετράποδα ζῶα καί πτηνά, πού μποροῦν νά βλάψουν τούς ἀνθρώπους, ἄλλα πάλι γιά νά συγκροτήσουν τά ρεύματα ποταμῶν πού κυλοῦν ἄτακτα, καί ἄλλα γιά νά ἀποστρέψουν ἄλλα περιστατικά πού προκαλοῦν φθορά καί βλάβη στούς ἀνθρώπους. Αὐτά ὅμως δέν τά ἔκαναν οἱ δαίμονες μέσω αὐτοῦ μόνο ὅσο ἦταν στή ζωή, ἀλλά καί μετά τόν θάνατό του, παραμένοντας στό μνῆμα του, ἔκαναν κάποια θαύματα στό ὄνομά του, γιά νά ἐξαπατήσουν αὐτούς πού εὔκολα βλάπτονταν μέ αὐτά ἀπό τόν διάβολο. Τί θά μποροῦσε ὅμως νά πεῖ κανείς γιά τά μαγικά ἔργα τοῦ Μανέθωνα, ὁ ὁποῖος ἔγινε τόσο διάσημος στή μαγική ἀπάτη, ὥστε διαρκῶς νά περιγελᾶ τόν Ἀπολλώνιο Τιτανέα, ὅτι δῆθεν δέν κατεῖχε τήν ἀκριβῆ ἐμπειρία τῆς τέχνης. Γιατί ἔπρεπε καί αὐτός, λέγει, ὅπως καί ἐγώ, νά κάνει μόνο μέ λόγο του αὐτά πού ἤθελε νά κάνει, καί νά μή παραδίνει σέ κάποιες τελετές αὐτά πού κάνει. (Συνεχίζεται)

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(24) Α΄ Ἰω. 4, 1.
(25) Β΄ Κορ. 11, 13.
(26) Β΄ Κορ. 11, 14.
(27) Ἐξ. 7 καί 8 καί Β΄ Τιμ. 3, 8.