ΟΣΙΟΣ ΝΙΚΗΤΑΣ Ο ΣΤΗΘΑΤΟΣ ΠΕΡΙ ΚΑΘΑΡΣΕΩΣ ΤΟΥ ΝΟΥ ΜΕΡΟΣ Γ

Όσιος Νικήτας ο Στηθάτος

Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών

Περί καθάρσεως του νου

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΝ

54. Το να μην υποταχθεί κανείς σε πνευματικό πατέρα κατά μίμηση του Χριστού που υποτάχθηκε μέχρι σταυρικού θανάτου στον Πατέρα Του, σημαίνει και ότι δε θα αναγεννηθεί. Εκείνος τώρα που δεν έγινε αγαπητός υιός αγαθού πατέρα, και έτσι δεν αναγεννήθηκε από το Λόγο και το Πνεύμα, πώς θα γίνει ο ίδιος αγαθός πατέρας αγαθών υιών και πώς θα γεννήσει αγαθά πνευματικά τέκνα, όμοια στην αγαθότητα με τον πατέρα τους; Διαφορετικά, κατά το δένδρο θα είναι οπωσδήποτε και ο καρπός του.

55. Κακό πράγμα είναι η απιστία, το κάκιστο γέννημα της πονηρής φιλαργυρίας και του φθόνου. Αν λοιπόν αυτή είναι κακό, πόσο μάλλον η μητέρα της; Αφού αυτή κάνει την αγάπη του χρυσού προτιμότερη στους ανθρώπους από την αγάπη του Χριστού και τον Δημιουργό του χρυσού τον βάζει παρακάτω από αυτόν και πείθει να λατρεύουν αυτόν παρά το Θεό, εκείνοι που προσφέρουν λατρεία στην κτίση και όχι στον Κτίστη και στη θέση της αλήθειας του Θεού βάζουν το ψέμμα’. Αν λοιπόν η νόσος της φιλαργυρίας είναι τέτοιο κακό, ώστε να ονομαστεί δεύτερη ειδωλολατρία, άρα δεν ξεπερνά κάθε βαθμό κακίας η ψυχή που πάσχει θεληματικά από αυτήν;

56. Αν θέλεις να είσαι φίλος του Χριστού, πρέπει να μισήσεις το χρυσό και την αχόρταγη αγάπη του, γιατί στρέφει τη διάνοια στον εαυτό της και την απομακρύνει από τη γλυκύτατη αγάπη του Ιησού, η οποία δεν φανερώνεται με λόγια, αλλά με την εργασία των εντολών Του. Αν όμως επιθυμείς, αλοίμονο, τον χρυσό, θα τον κερδίσεις προσωρινά κρύβοντάς τον στη γη, αφού θεωρείς κέρδος και όχι πολύ μεγάλη ζημία την αγάπη του, προτιμώντας την από το Χριστό, αλλά, να ξέρεις, θα ζημιωθείς το Χριστό και κοντά στην απώλεια αυτή θα χάσεις και το Θεό, που είναι το κεφάλαιό σου και που χωρίς Αυτόν δεν υπάρχει ζωή σωτηρίας για τους ανθρώπους.

57. Αν αγαπάς το χρυσό, δεν αγαπάς το Χριστό. Αν λοιπόν δεν αγαπάς το Χριστό αλλά αγαπάς το χρυσό, παρατήρησε με ποιόν σε κάνει όμοιο αυτός ο τύραννος· με τον Ιούδα, τον μαθητή τον άπιστο, τον φίλο που αποδείχθηκε επίβουλος και φέρθηκε με πολλή κακία στον κοινό Κύριο και ξέπεσε άθλια από την πίστη και την αγάπη Εκείνου και ρίχθηκε στο βυθό της απελπισίας. Αυτού το παράδειγμα φοβούμενος και συ, άκουσέ με και απόφευγε το χρυσό και την αγάπη του, για να μπορέσεις να κερδίσεις το Χριστό, αγαπώντας τον εαυτό σου. Αν όχι, πάντως ξέρεις τον τόπο όπου κατέληξε ο Ιούδας.

58. Χωρίς να κληθείς από το Θεό, μην επιδιώξεις ποτέ να καταλάβεις εκκλησιαστικό αξίωμα με χρήματα, ή με βοήθεια ανθρώπων, ή με δική σου απαίτηση, και αν ακόμη βλέπεις τον εαυτό σου ικανό να ωφελήσει ψυχές. Γιατί υπάρχουν τρία ενδεχόμενα, και θα σου συμβεί ένα από αυτά. Ή θα έρθει επάνω σου αγανάκτηση και οργή Θεού με ποικίλους πειρασμούς και συμφορές και θα σε πολεμήσουν όχι μόνον όλοι οι άνθρωποι, αλλά και όλη η κτίση σχεδόν, και θα γεμίσει στεναγμούς η ζωή σου. Ή θα υπερισχύσουν οι αντίπαλοί σου και θα καθαιρεθείς με μεγάλη ντροπή από τη θέση σου· ή θα πεθάνεις πρόωρα και θα χωριστείς από αυτή τη ζωή.

59. Δεν είναι δυνατό να καταφρονήσει κανείς τη δόξα ή την ατιμία και να ανυψωθεί πάνω από την ηδονή και την οδύνη, αν δεν αξιωθεί να βλέπει τα τέλη των πραγμάτων. Γιατί όταν δει τα τέλη κάθε δόξας και ηδονής, κάθε τρυφής και πλούτου και καλοπέρασης, ότι καταλήγουν στο μηδέν, καθώς ο θάνατος τα διαδέχεται και τα καταστρέφει, τότε αφού διαπιστώσει αναμφισβήτητη ματαιότητα στα ανθρώπινα πράγματα, στρέφει τις αισθήσεις του προς τα τέλη των θείων πραγμάτων. Και πιάνεται από εκείνα που υπάρχουν και που ποτέ δεν μπορούν να φθαρούν· και καθώς αυτά επιζητεί, ξεπερνά την οδύνη και την ηδονή. Ξεπερνά την οδύνη, γιατί κατανίκησε τη φιληδονία, τη φιλοδοξία και τη φιλοχρηματία της ψυχής· και ξεπερνά την ηδονή, γιατί αποτίναξε την αίσθηση του κόσμου. Γι’ αυτό είτε δέχεται τιμές, είτε ατιμίες, μένει ο ίδιος· είτε βρίσκεται σε οδύνη σωματική, είτε σε άνεση, ευχαριστεί σε όλα το Θεό, και δε στρέφει στα χαμηλά το λογισμό του.

60. Είναι δυνατόν, ο αγωνιστής να συμπεραίνει και από τα όνειρα για τις κινήσεις και τις διαθέσεις της ψυχής και να φροντίζει για την κατάστασή του. Γιατί σύμφωνες με τη διάθεση και τις φροντίδες του εσωτερικού ανθρώπου είναι και οι κινήσεις του σώματος και οι φαντασίες του νου. Αν λοιπόν κανείς έχει ψυχή φιλόυλη και φιλήδονη, φαντάζεται απόκτηση πραγμάτων και αφθονία χρημάτων, μορφές γυναικών και εμπαθείς μίξεις, από τις οποίες του μένει ο βρωμερός χιτώνας και ο μολυσμός της σάρκας. Αν έχει ψυχή πλεονεκτική και φιλάργυρη, βλέπει τα πάντα σαν χρυσό και ότι τον μαζεύει και τον πολλαπλασιάζει με τους τόκους και τον αποθηκεύει σε θησαυροφυλάκια και έτσι καταδικάζεται ως άσπλαχνος. Αν έχει ψυχή θυμώδη και φθονερή, καταδιώκεται στα όνειρα από θηρία και φαρμακερά ερπετά και βασανίζεται από φόβους και δειλία.

Αν η ψυχή του είναι φουσκωμένη από κενοδοξία, φαντάζεται επευφημίες και προϋπαντήσεις λαού, και θρόνους άρχοντα και ηγεμόνα, και για εκείνα που δεν έχει αποκτήσει, έχει τη διάθεση, ακόμη και ξυπνητός, σαν να υπάρχουν ή σαν να πρόκειται να υπάρξουν σύντομα. Αν έχει ψυχή υπερήφανη και γεμάτη αλαζονεία, βλέπει τον εαυτό του να κάθεται σε λαμπρότατα οχήματα, και καμιά φορά ότι έχει φτερά και πετά στον αέρα και ότι όλοι τρέμουν το μεγαλείο της εξουσίας του. Το ίδιο και ο φιλόθεος άνθρωπος, που έχει ζήλο στην εργασία της αρετής και είναι δίκαιος στους αγώνες της ευσέβειας και έχει ψυχή καθαρή από την επίδραση της ύλης, βλέπει στον ύπνο του εκβάσεις μελλόντων πραγμάτων και αποκαλύψεις φρικτών θεαμάτων. Και όταν ξυπνά, πάντοτε βρίσκει τον εαυτό του να προσεύχεται με κατάνυξη και ειρηνική κατάσταση της ψυχής και του σώματος, ώστε στο πρόσωπο να έχει τα δάκρυα, και στα χείλη τη συνομιλία με το Θεό.

61. Από όσα βλέπομε στον ύπνο μας, άλλα είναι όνειρα, άλλα οράσεις και άλλα αποκαλύψεις. Τα όνειρα είναι όσα δεν μένουν στη φαντασία του νου αμετάβλητα, αλλά εμφανίζονται συγκεχυμένα και αλλεπάλληλα και συνεχώς μεταβαλλόμενα από το ένα στο άλλο. Απ’ αυτά καμιά ωφέλεια δεν παίρνει όποιος τα φαντάζεται, και μετά το ξύπνημα χάνεται και η ίδια η φαντασία, την οποία οι αγωνιστές πρέπει να την καταφρονούν. Οι οράσεις είναι όσες είναι αμετάβλητες και δε μετασχηματίζονται από το ένα στο άλλο, αλλά μένουν τυπωμένες στο νου πολλά χρόνια και αξέχαστες.

Επίσης όσες δείχνουν έκβαση μελλόντων πραγμάτων και προξενούν ωφέλεια ψυχής από κατάνυξη και φοβερά θεάματα, και κάνουν εκείνον που τις βλέπει σκεφτικό και έντρομο από την αναλλοίωτη φρικτή θεωρία όσων βλέπει. Γι’ αυτό οι αγωνιστές πρέπει να υπολογίζουν τις οπτασίες πολύ. Oι αποκαλύψεις είναι οι θεωρίες της καθαρότατης και φωτισμένης ψυχής που γίνονται έξω από κάθε αίσθηση και που περιέχουν δύναμη κάποιων παραδόξων και θείων πραγμάτων και νοημάτων, μυσταγωγία των κρυμμένων μυστηρίων του Θεού, εκβάσεις πολύ σπουδαίων υποθέσεών μας και την κοινή μεταβολή των κοσμικών και ανθρωπίνων πραγμάτων.

62. Από τα παραπάνω, τα όνειρα προσιδιάζουν στους υλικούς και φιλόσαρκους ανθρώπους που έχουν την κοιλιά για Θεό(Φιλιπ. 3, 19) και που διακρίνονται για την ακολασία του χορτασμού και για το σκοτάδι του νου τους, λόγω βίου αμελούς και παραδομένου στα πάθη, και τους οποίους εμπαίζουν οι δαίμονες προκαλώντας τους στον ύπνο φαντασίες. Οι οράσεις είναι των αγωνιστών που καθαιρούν τα αισθητήρια της ψυχής τους, και με το περιεχόμενο των οράσεων βοηθούνται πολύ να κατανοούν τα θεία και να προοδεύουν στην αρετή. Οι αποκαλύψεις είναι των τελείων, οι οποίοι δέχονται την ενέργεια του θείου Πνεύματος και είναι ενωμένοι με το Θεό με την ψυχή τους που θεολογεί.

63. Δεν είναι αληθινά όλα όσα φαίνονται στον ύπνο, ούτε εντυπώνονται στο νου όλων, αλλά μόνο εκείνων που ο νους τους έχει καθαρθεί και έχουν οξυμένα τα αισθητήρια της ψυχής και ανέβηκαν στη φυσική θεωρία, και δεν έχουν καμία φροντίδα για πράγματα του βίου, ούτε καμία μέριμνα για την παρούσα ζωή. Αυτών οι μακρές ασιτίες κατέληξαν στην περιεκτική εγκράτεια και οι κατά Θεόν ιδρώτες και κόποι τους έφεραν στον άγιο τόπο του Θεού(Ψαλμ. 72, 17), δηλαδή στη γνώση των όντων, μαζί με την ανώτερη σοφία. Ο βίος τους είναι αγγελικός και η ζωή τους είναι πια κρυμμένη στο Θεό(Κολ. 3, 3) και η προκοπή τους από την ιερή ησυχία τούς έχει ανεβάσει σε θέση προφητών της εκκλησίας του Θεού. Γι’ αυτούς μίλησε ο Θεός και στο Μωυσή: «Αν παρουσιαστεί ανάμεσά σας προφήτης, θα του φανερωθώ στον ύπνο και θα του μιλήσω σε όραμα»(αΕ. 12, 6), και στον Ιωήλ: «Και έπειτα από αυτά, θα συμβεί να χαρίσω πλουσιοπάροχα το Πνεύμα μου σε κάθε άνθρωπο. Έτσι, οι γιοί σας και οι θυγατέρες σας θα προφητέψουν και οι γέροντές σας θα δουν θεϊκά όνειρα και οι νέοι σας θα δουν οράσεις.»(Ιωήλ 3, 1).

64. Ησυχία είναι κατάσταση του νου απαλλαγμένη από κάθε ενόχληση, γαλήνη της ελευθερωμένης και γεμάτης αγαλλίαση ψυχής, ατάραχη και ακλόνητη στήριξη της καρδιάς στο Θεό, θεωρία φωτός, γνώση μυστηρίων Θεού, λόγος σοφίας που προέρχεται από καθαρή διάνοια, άβυσσος θεϊκών νοημάτων, αρπαγή του νου στο Θεό, κοινωνία με το Θεό, ακοίμητα μάτια, προσευχή νοερή, άκοπη ανάπαυση μέσα σε μεγάλους κόπους. Και τέλος ένωση και συνάφεια με το Θεό.

65. Έως ότου η ψυχή στασιάζει κατά του εαυτού της και κινούνται άτακτα οι δυνάμεις της και δεν έγινε ακόμη δεκτική των θεϊκών ακτίνων, ούτε αξιώθηκε να ελευθερωθεί από τη δουλεία του σαρκικού φρονήματος, ούτε απόλαυσε την ειρήνη, με τη λήξη πιά του πολέμου των αχαλίνωτων παθών, έχει ανάγκη από μεγάλη σιωπή του στόματος, ώστε να λέει και αυτή μαζί με τον Δαβίδ: «Εγώ, σαν να ήμουν κουφός δεν άκουγα, και σαν άλαλος δεν άνοιγα το στόμα»(Ψαλμ. 37, 14). Ακόμη, πρέπει η ψυχή πάντοτε να είναι σκυθρωπή και να βαδίζει σοβαρή το δρόμο των εντολών του Χριστού, καθώς στενοχωρείται από το διάβολο και περιμένει την επιφοίτηση του Παρακλήτου. Και ο Παράκλητος, καθώς αυτή έρχεται σε κατάνυξη και πλένεται με τα δάκρυα, της παρέχει την πραγματική ελευθερία.

66. Όταν εκείνος που εργάζεται στην ησυχία το μέλι των αρετών, ξεπεράσει την ταπεινότητα της σάρκας με ασκητικούς αγώνες και οι δυνάμεις της ψυχής του έρθουν στην κατά φύση κατάσταση με την ταπεινοφροσύνη και ο ίδιος δεχθεί τις ακτίνες του Πνεύματος με τον καθαρισμό της καρδιάς του από τα δάκρυα και ντυθεί την αφθαρσία της ζωοποιού νεκρώσεως του Χριστού(Β΄ Κορ. 4, 10) και, καθώς κάθεται στο υπερώο της ησυχίας, δεχθεί σαν πύρινη γλώσσα τον Παράκλητο(Πράξ. 2, 3), τότε οφείλει και αυτός να διηγείται με παρρησία τα μεγαλεία του Θεού και σε πολυπληθή σύναξη να ευαγγελίζεται τη δικαιοσύνη Του(Ψαλμ. 39, 10). και τούτο, γιατί δέχθηκε μέσα στα βάθη της ψυχής του το νόμο(Ψαλμ. 39, 9) του Πνεύματος, και για να μη ριχθεί στο σκότος το εξώτερο όπως ο πονηρός εκείνος δούλος που έκρυψε το τάλαντο(Ματθ. 25, 30). Παρόμοια και ο Δαβίδ, αφού με τη μετάνοια ξέπλυνε την αμαρτία του και ξαναπήρε το προφητικό χάρισμα, μη μπορώντας να κρύψει την ευεργεσία, έλεγε στο Θεό: «Ιδού, Κύριε, δε θα εμποδίσω τα χείλη μου, Εσυ το γνωρίζεις. Δεν έκρυψα τη δικαιοσύνη Σου μέσα στην καρδιά μου, διαλάλησα την αλήθεια Σου και τη σωτηρία που παρέχεις. δεν απέκρυψα το έλεός Σου και την αλήθεια Σου από πολυπληθή σύναξη»(Ψαλμ. 39, 10-11).

67. Ο νους που καθαρίστηκε από κάθε λάσπη, γίνεται για την ψυχή ουρανός γεμάτος από τα αστέρια των λαμπρών και πάμφωτων νοημάτων, έχοντας μέσα του τον Ήλιο της δικαιοσύνης να λάμπει και να στέλνει στον κόσμο τις λαμπρές ακτίνες της θεολογίας. Το λογικό αυτού του νου, αφού καθαρθεί στην άβυσσο της σοφίας, του φέρνει από εκεί απλές και αμιγείς τις όψεις των πραγμάτων και σαφείς τις αποκαλύψεις των κρυπτών, για να γνωρίσει ποιο είναι το βάθος και το ύψος και το πλάτος της γνώσεως του Θεού(Εφ. 3, 18). Ο νους τότε, αφού τις εγκολπωθεί ως ταιριαστές με τη φύση του, εξηγεί με το λόγο τα βάθη του Πνεύματος σε όλους όσοι έχουν πνεύμα Θεού μέσα τους και ξεσκεπάζει τις πανουργίες των δαιμόνων και διηγείται τα μυστήρια της Βασιλείας των Ουρανών.

68. Τις σωματικές ορέξεις και τα σκιρτήματα της σάρκας τα σταματούν η εγκράτεια, η νηστεία και οι πνευματικοί αγώνες. Τις φλεγμονές της ψυχής τις δροσίζει η ανάγνωση των θείων Γραφών και τα πρηξίματα της καρδιάς τα κατευνάζει η αέναη προσευχή. Σαν λάδι όλα αυτά τα μαλακώνει η κατάνυξη.

69. Κανένα άλλο, όσο η καθαρή και άυλη προσευχή, δεν κάνει τον άνθρωπο αχώριστο σύντροφο του Θεού και δεν τον ενώνει με τον Λόγο, όταν προσεύχεται απερίσπαστα με την χάρη του Πνεύματος, όταν μάλιστα και η ψυχή του καθαίρεται με τα δάκρυα και καταγλυκαίνεται από τη γλυκύτητα της κατανύξεως και καταφωτίζεται από το φως του Πνεύματος.

70.Στις προσευχές και στις ψαλμωδίες, άριστη είναι και η ποσότητα, όταν προηγείται καρτερία και προσοχή. Αλλά εκείνο που ζωογονεί την ψυχή και που προξενεί τον καρπό είναι η ποιότητα. Η ψαλμωδία και η προσευχή έχει ποιότητα όταν, μαζί με το πνεύμα προσεύχεται κανείς και με το νου(Α΄ Κορ. 14, 15). Προσεύχεται δε κανείς με το νου όταν, ενώ προσεύχεται και ψάλλει, προσέχει στο νόημα που περιέχεται στα λόγια της θείας Γραφής και από τις θεοπρεπείς έννοιες που βρίσκει εκεί, παίρνει στην καρδιά του αφορμές αναβάσεων σε θεία νοήματα. Από αυτά αρπάζεται νοερά η ψυχή σε χώρο φωτός, φωτίζεται πλούσια, καθαρίζεται περισσότερο και ανυψώνεται ολόκληρη προς τους ουρανούς, όπου παρατηρεί τα κάλλη των αγαθών που έχουν ετοιμαστεί για τους Αγίους. Και καθώς φλογίζεται από την επιθυμία τους, εξάγει αμέσως τον καρπό της προσευχής από τα μάτια, πηγάζει δηλαδή το νάμα των δακρύων με τη φωτοποιό ενέργεια του Πνεύματος. Και είναι η γεύση των δακρύων τόσο γλυκιά, ώστε εκείνος που την γεύθηκε να ξεχνά κάποτε και τη σωματική του τροφή. Αυτός λοιπόν είναι ο καρπός της προσευχής που δημιουργείται από την ποιότητα της ψαλμωδίας στις ψυχές των προσευχομένων.

71. Όπου παρατηρείται ο καρπός του Πνεύματος, εκεί υπάρχει και η ποιότητα της προσευχής. Και όπου υπάρχει η ποιότητα, εκεί είναι άριστη και η ποσότητα της ψαλμωδίας. Όπου όμως δε φαίνεται καρπός, εκεί και η ποιότητα δεν έχει ικμάδα. Και αν η ποιότητα είναι χωρίς ικμάδα, τότε είναι περιττή και η ποσότητα, η οποία μπορεί να προξενεί γύμναση του σώματος, αλλά οπωσδήποτε για τους πολλούς είναι χωρίς κέρδος.