ΓΝΗΣΙΑ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑ (ΚΑΤΑΚΟΜΒΩΝ)

 Η εκτός νόμου «Εκκλησία των Κατακομβών» στην αθεϊστική Ρωσία

Μέρος γ΄ (τελευταίο)

«...Στό Σολόβκι υπήρχαν αρκετοί μυστικοί "ναοί", δύο όμως ήσαν οι αγαπημένοι μας, η "Μητρόπολη" και ο "Άγιος Νικόλαος". Η "Μητρόπολη" ήταν ένα μικρό ξέφωτο στό κέντρο του δάσους. Τρούλλος της ήταν ο ουρανός και τοίχοι της το απέραντο δάσος. Ο "Άγιος Νικόλαος" ήταν μία φυσική λόχμη που σχημάτιζαν επτά μεγάλα έλατα...»

Αποσπάσματα από τη μελέτη του καθηγητή Αντωνίου Μάρκου Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΑΚΟΜΒΩΝ, που δημοσιεύεται εδώ.

Διαβάστε το πρώτο & το δεύτερο μέρος. Επίσης: Ο τρελός δεσπότης

ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ ΣΕ ΜΙΣΟΓΚΡΕΜΙΣΜΕΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΡΩΣΙΚΗΣ ΣΚΗΤΗΣ ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΣΟΛΟΦΚΥ, ΤΟΠΟ ΑΝΑΙΜΑΚΤΟΥ ΜΑΡΤΥΡΙΟΥ ΠΟΛΛΩΝ ΕΡΑΣΤΩΝ ΤΗΣ ΑΣΚΗΣΕΩΣ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΚΟΙΛΑΔΑ ΚΛΑΥΘΜΩΝΟΣ ΧΙΛΙΑΔΩΝ ΕΚΤΟΠΙΣΜΕΝΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΚΑΙ ΑΝΤΙΦΡΟΝΟΥΝΤΩΝ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΛΙΝΙΚΩΝ ΔΙΩΓΜΩΝ (από εδώ). Το σπουδαίο μοναστήρι του Σολόφκυ (Σολοβέτσκι), τόπος αγίων ερημιτών, μετατράπηκε σε φρικτό στρατόπεδο συγκέντρωσης και βασανιστηρίων.

7. Οι Ομολογητές Ιεράρχες της περιόδου 1927 – 1946

Η καταδίκη του Σεργιανισμού από την Σύνοδο του Γιαροσλάβ προκάλεσε (όπως αναφέρθηκε), την βίαιη αντίδραση του Μητροπ. Σεργίου. Έτσι, εκτός από την εξορία των δύο κυρίων αντιπάλων του - του Μητροπ. Ιωσήφ της Πετρουπόλεως και του Αρχιεπισκόπου Σεραφείμ του Ούγκλις, αμέσως μετά την σύγκληση της Συνόδου - και την αργία και την έκπτωση των Αρχιερέων που υπέγραψαν (πλήν του Μητροπ. Αγαθαγγέλου) κατά τους πρώτους μήνες του 1929 εκτοπίσθηκαν άλλοι 19 Αρχιερείς.
Είναι γνωστό, ότι οι Επίσκοποι Αλέξιος του Ουραζώφ, Βίκτωρ της Βιάτκα, Μάξιμος του Σερπούχωφ, Αθανάσιος του Σβίρσκ και Ιλλαρίων Belski, εξορίστηκαν στο Στρατόπεδο Σολόβκι· ο Επίσκοπος Νεκτάριος του Γιαράνσκ στό Καζάν· ο Επίσκοπος Παύλος της Γιάλτας στό Χάρκοβο· και οι Επίσκοποι Βασίλειος του Καργκοπόλ, Σέργιος Nikolsky και Ιωσήφ πρώην Βίρσκ σε άγνωστες περιοχές. Ακόμη φυλακίσθηκαν ο Αρχιεπίσκοπος Βαρλαάμ του Πέρμ στό Γιαροσλάβ, ο Επίσκοπος Δημήτριος του Γκντώφ στην Πετρούπολη και ο Επίσκοπος Δαμασκηνός Chedrick στη Μόσχα.
Τό 1930, ο Επίσκοπος Αμφιλόχιος του Κρασνογιάρσκ έφυγε στά δάση της Σιβηρίας, όπως τον είχε συμβουλεύσει ο Μητροπ. Κύριλλος του Καζάν, και απεβίωσε εκεί το 1946, ζώντας ερημητικά.
Μέ την πάροδο του χρόνου και την εμφάνιση νέων αποκηρύξεων (όπως του Επισκόπου Συνεσίου του Ίζχεβσκ, το 1930), ο διωγμός των "αντιφρονούντων" Αρχιερέων κορυφώθηκε. Από το 1927 μέχρι και το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου (σέ μία περίοδο μικρότερη των 20 ετών), θυσιάσθηκαν στό βωμό της ανεξαρτησίας της Εκκλησίας 91 Αρχιερείς (βλ. βιογραφικά σημειώματα).

8. Η αναίμακτη μαρτυρία της Εκκλησίας των Κατακομβών
 

Ο μαρτυρικός άγιος Τύχων (από εδώ)

Για τους Ιεράρχες, τον Κλήρο, αλλά και τους πιστούς της Εκκλησίας των Κατακομβών, μία εξωτερική οργάνωση της Εκκλησίας δεν ήταν απαραίτητη (λόγω των διωγμών άλλωστε ήταν και αδύνατη). Έτσι οι διωκόμενοι Αρχιερείς κινήθηκαν μυστικά και ανεξάρτητα. Ήδη ο Πατριάρχης Τύχων τους είχε προσφέρει την κανονική δυνατότητα της ανεξάρτητης εκκλησιαστικής δραστηριότητας, με ειδική απόφασή του (Ουκάζιο της 7ης Νοεμβρίου 1920), αλλά και με την χειροτονία μυστικών Επισκόπων από τον ίδιο ή από άλλους Αρχιερείς με εντολή του (λ.χ. του ιατρού Μιχαήλ - Μαξίμου Ζχιζχιλένκο, σε Επίσκοπο Σερπούκωφ).
Ο τρόπος αυτής της μυστικής δραστηριότητας δημιούργησε πραγματικά δύκτια μυστικών ενοριών, αλλά και μοναστηριών, σε διάφορες πόλεις και χωριά, με λειτουργούς τους λεγόμενους περιοδεύοντες Ιερείς.
Πολλές φορές, μετά την εξάρθρωση τέτοιων δυκτίων από την Μυστική Αστυνομία αποδεικνύονταν, ότι στην ίδια πόλη υπήρχαν ενορίες διαφορετικών Επισκόπων των Κατακομβών, χωρίς ο ένας Επίσκοπος να γνωρίζει την δραστηριότητα του άλλου ή οι πιστοί να γνωρίζονται μεταξύ τους. Αυτό μετά την πτώση του Σοβιετικού καθεστώτος, δημιούργησε πολλά προβλήματα, διότι πολλοί καιροσκόποι καπηλεύτηκαν την κατάσταση και εμφανίστηκαν σάν διάδοχοι Κατακομβιτών Αρχιερέων.

Οι περιοδεύοντες ή μετακινούμενοι Ιερείς, οι οποίοι ήσαν για το καθεστώς "συχνά πιό επικίνδυνοι από τους κανονικούς", ανήκαν σε δύο μεγάλες ομάδες: Στούς πρώην φυλακισμένους ή εξορίστους Κληρικούς πού ήσαν γνωστοί στίς Αρχές και στούς άγνωστους, τους μυστικούς Ιερείς.
Τό 1934, ένας γνωστός εξόριστος Ιερεύς από την περιοχή του Καζάν, έγραψε για την ζωή και διακονία του τα ακόλουθα:

"Όταν τελείωσε ο χρόνος της εξορίας μου, γύρισα στην πατρίδα μου, αλλά δεν μού έδωσαν ενορία. Τότε το μόνο που μου έμεινε να κάνω ήταν να εκτελώ τα ιερατικά μου καθήκοντα ως περιπλανώμενος Ιερεύς, γυρίζοντας από χωριό σε χωριό, πηγαίνοντας σε μέρη πού δεν υπήρχε εκκλησία, για να τελέσω θρησκευτικές ακολουθίες με αντίτιμο ένα κομμάτι ψωμί.
Καί άλλοι λειτουργοί της Εκκλησίας, με το σακκί στόν ώμο, γυρίζουν από τόπο σε τόπο, για να φέρουν την βοήθεια της θρησκείας στούς κατοίκους. Πολλοί από τους ανθρώπους που συναντούμε μάς διώχνουν και μάς κοροϊδεύουν, άλλοι όμως μάς δέχονται φιλόξενα και μάς ζητούν να κάνουμε λατρευτικές ακολουθίες. Έχουμε την δυνατότητα να κάνουμε πράξεις λατρευτικές, ακόμα και την Θεία Λειτουργία. Φέρνουμε μαζί μας όλα τα απαραίτητα για την λατρεία: Αντιμήνσιο, θυμίαμα και τα ιερατικά μας άμφια. Πολύ συχνά μάς παρακαλούν να αναπέμψουμε ευχές για τους προσφιλείς τους κεκοιμημένους" (Σολ. Νινίκα, "Οι Νέοι Μάρτυρες της Ρωσικής Εκκλησίας", σελ. 267 - 268).

Τό Περιοδικό "Αθεϊστής" έγραψε το 1936 γι' αυτούς τους γνωστούς περιπλανώμενους Ιερείς: 

"Οι Κληρικοί, προσαρμοζόμενοι στίς νέες συνθήκες, έχουν καταργήσει ή απλοποιήσει μερικές από τις παραδοσιακές εκκλησιαστικές ακολουθίες. Μερικές από αυτές τελούνται τώρα εξ αποστάσεως και ενώ π.χ. απουσιάζουν οι ενδιαφερόμενοι, αντί να διαβάσει ο Ιερεύς την Ακολουθία του Γάμου, ευλογεί απλώς τα δακτυλίδια των νεονύμφων και τα αποστέλλει να τα φορέσουν.
Η Ακολουθία της κηδείας διαβάζεται μπροστά σ' ένα άδειο φέρετρο, στό οποίο υπάρχει και λίγο χώμα από τον τάφο του αποθανόντος. Κατά την ώρα του ενταφιασμού, το ευλογημένο αυτό χώμα ρίχνεται στόν τάφο, ενώ ο Ιερεύς είναι απών... για τον κόπο που έκανε να διαβάσει το λίγο χώμα του τάφου, δίνουν στόν Ιερέα ένα μέρος από τα ρούχα του πεθαμένου".

Σέ ένα αντιθρησκευτικό φυλλάδιο του 1937, ο συντάκτης του Γιεροσλάφσκυ, γράφει: "Είναι ανόητο να πιστεύουμε, ότι ένας Ιερεύς που στερήθηκε την ενορία του παύει να είναι Ιερεύς. Γνωρίζουμε πολλές περιπτώσεις κατά τις οποίες μετά το κλείσιμο του ναού τους, οι λειτουργοί της Εκκλησίας μεταβλήθηκαν σε περιοδεύοντες Ιερείς, οι οποίοι με ένα σακκίδιο στόν ὦμο ταξιδεύουν στά χωριά και στίς επαρχιακές πόλεις, για να κάνουν θρησκευτικές ακολουθίες, να αναπέμψουν προσευχές, να αναγνώσουν περικοπές από την Αγία Γραφή και τους Ψαλμούς".

Το Περιοδικό "Αθεϊστής" έγραψε το 1931 για τους γνωστούς Μοναχούς:

"Το κλείσιμο των Μοναστηριών ανάγκασε τους Μοναχούς να βρούν άλλους τρόπους δράσεως αντεπαναστατικής. σε πολλά μέρη, όπου τα Μοναστήρια έκλεισαν, οι Μοναχοί πέτυχαν να δημιουργήσουν ερημητήρια στίς γύρω περιοχές. Οι Μοναχοί αυτών των ερημητηρίων στέλλονται από τους προϊσταμένους τους στά γύρω χωριά, για να κηρύξουν τον λόγο του Θεού. Έτσι ο τρόπος δράσεως, ο πιό διαδεδομένος σήμερα, είναι η διαρκής μετακίνηση των Μοναχών για την κατήχηση του πληθυσμού".

Ο Φ. Πλετσούκ έγραψε το 1933:

"Η νέα μέθοδος των Κληρικών είναι τώρα οι μετακινήσεις. Ο περιοδεύων Ιερεύς είναι τώρα μία φιγούρα γνωστή. Ο Ιερεύς αυτός, αφού κάνει ένα δέμα με όλα τα απαραίτητα για την λατρεία, ανεβαίνει στό άλογο και γυρίζει από χωριό σε χωριό και από παζάρι σε παζάρι, για να εκτελέσει τα ιερατικά του καθήκοντα σ' αυτούς που το ζητούν και δεν αφήνει τους πιστούς να ξεχάσουν τον Θεό".

Φωτο: Ο φυλακισμένος (σε άλλη φάση) ηρωικός επίσκοπος Βαρνάβας Μπελιάγεφ ο διά Χριστόν σαλός

Οι γνωστοί μετακινούμενοι Κληρικοί ήταν για το καθεστώς εύκολος στόχος. Η εφημερίδα "Σοσιαλιστική Γεωργία" λ.χ. (φ. 11.1.1938), δημοσιεύει πληροφορίες για τον διωγμό που εξαπέλυσαν οι τοπικές Αρχές εναντίον των Κληρικών αυτών, μετά από εντολή του Υπεύθυνου Θρησκευτικών Υποθέσεων του Κόμματος Γιεζώφ και για τις συλλήψεις πολλών Κληρικών και Μοναχών (οι οποίοι τουφεκίσθηκαν ή καταδικάσθηκαν σε καταναγκαστικά έργα).
Όμως, τους άγνωστους μυστικούς Ιερείς, τις μυστικές χειροτονίες των Κατακομβιτών Επισκόπων, αλλά και τους μυστικούς Μοναχούς, το αθεϊστικό καθεστώς δεν μπορούσε να τους ελέγξει.

Εκκλησίες κάτω από σταύλους, μοναστήρια σε εργοστάσια...

 

Οι συλλήψεις τέτοιων Κληρικών και Μοναχών ήταν γεγονότα τυχαία ή μετά από προδοσία. Το 1948 η Αυστριακή Εφημερίδα "Αρπάϊτερ Τσάϊτουνγκ" δημοσίευσε την μαρτυρία στρατιώτη που είχε κρατηθεί σε Σοβιετικό στρατόπεδο αιχμαλώτων. Σύμφωνα με την μαρτυρία αυτή στην ίδια περιοχή με το στρατόπεδο λειτουργούσε από 30ετίας μυστικό μοναστήρι γυναικών. Όταν ανακαλύφθηκε οι διώκτες βρήκαν σε υπόγειες στοές 22 Μοναχές, οι οποίες καταδικάσθηκαν σε 10 χρόνια καταναγκαστικά έργα.
Ένα άλλο μυστικό Μοναστήρι λειτουργούσε σε ένα πρότυπο εργοστάσιο γάλακτος, στόν Καύκασο. Η κρατική αυτή επιχείρηση λειτουργούσε τόσο καλά, ώστε οι τοπικές Αρχές καλούσαν τους διευθυντές άλλων επιχειρήσεων να το επισκεφθούν. το 1937, με τον μεγάλο διωγμό κατά των Κατακομβιτών του Επιτρόπου Γιεζώφ, αποκαλύφθηκε, ότι ο διευθυντής του εργοστασίου ήταν μυστικός Επίσκοπος και το μόνιμο προσωπικό Ιερείς και Μοναχοί.
Αναφορά στά μυστικά Μοναστήρια έχει κάνει κατά καιρούς και η Σοβιετική Εφημερίδα "Τρουντ", όργανο των Εργατικών Συνδικάτων. Μία αναφορά αφορά μυστικά μοναστήρια πού λειτουργούσαν στό Μούρωμ και το Νόβγκοροντ. Μάλιστα η Ηγουμένη ενός από αυτά αποκαλύφθηκε, ότι ήταν υπάλληλος σε μεγάλο κρατικό Οργανισμό.
Άλλη αναφορά έχει δημοσιευθεί στην "Κομσομόλσκαγια Πράβδα" (όργανο της Κομμουνιστικής Νεολαίας) και αφορά την δίψα για θρησκευτικά θέματα πού διακατείχε την νεολαία στην περιοχή του Βορονέζ, όπου ανακαλύφθηκε μυστικό Μοναστήρι με 15 νέες μοναχές.
Στήν Κριμαία, ένας ναός των Κατακομβών ήταν μία πραγματική κατακόμβη, κάτω από έναν σταύλο. Στό ισόγειο οι αγελάδες μασούσαν αθώα την τροφή τους· στό υπόγειο οι πιστοί είχαν σκάψει μιά σπηλιά, υγρή και σκοτεινή, και την είχαν μετατρέψει σε Παρεκκλήσιο (μέ Αγία Τράπεζα και όλα τα απαραίτητα για την λατρεία). Κατά την ώρα των συγκεντρώσεων έξω από τον σταύλο κάποιες ηλικιωμένες γυναίκες πωλούσαν δήθεν ηλιόσπορους, όμως στην πραγματικότητα παρακολουθούσαν κάθε ύποπτη κίνηση. Ο ναός αυτός ανακαλύφθηκε τυχαία, όταν κατέκτησαν την περιοχή οι Γερμανοί.
Στόν Καύκασο, σε μία περιοχή που το χιόνι "κρατούσε" 10 μήνες, σε ένα μικρό οικισμό που ήταν αδύνατο να φθάσει ξένος, ένας διωκόμενος Επίσκοπος είχε δημιουργήσει μία μικρή μοναστική κοινότητα. Εργόχειρο των Μοναχών ήταν η ξυλογλυπτική· κατασκεύαζαν μικρά ξύλινα αντικείμενα, τα οποία οι νεώτεροι διέθεταν στούς πιστούς άλλων περιοχών. Την κοινότητα ανακάλυψαν τυχαία κάποιοι κυνηγοί, οι οποίοι και κατέδωσαν τα μέλη της στίς Αρχές.
Στίς πόλεις οι Μοναχοί και οι Μοναχές των Κατακομβών, εκπλήρωναν την αποστολή τους με άλλο τρόπο. Χωρίς μοναχικά ενδύματα υπηρετούσαν λ.χ. σε νοσοκομεία· εκεί πρόσφεραν την αγάπη τους, προσπαθούσαν να ενισχύσουν την πίστι τουλάχιστον των ετοιμοθανάτων και πολλές φορές καλούσαν κρυφά κάποιον Κληρικό, για τους ασθενείς εκείνους που είχαν εκφράσει την επιθυμία να εξομολογηθούν και να κοινωνήσουν.

Τά παιδιά ήταν ανέκαθεν η "καλή γή" για τους σπορείς του Ευαγγελικού λόγου. Παρά την αθεϊστική κρατική προπαγάνδα στά σχολεία και τις κομματικές νεανικές οργανώσεις, τα παιδιά διψούσαν για τον Θεό. Σύμφωνα με την εφημερίδα "Κομμουνιστική Αγωγή " (φ. Απριλίου 1932), 

"η απαγόρευση που επιβλήθηκε στά παιδιά να μιλούν για τον Θεό και να τον σκέπτωνται, τα έκανε να αναζητήσουν και να βρούν ανθρώπους που μπορούσαν να τους μιλήσουν για θρησκευτικά θέματα. Ακούν την διδασκαλία των ανθρώπων αυτών με μεγάλη δίψα και ακόμα προσφέρουν υπηρεσίες στίς εκκλησίες, βοηθούν στό στολισμό των ναών, λαμβάνουν κρυφά την Θεία Κοινωνία, και διαβάζουν θρησκευτικά βιβλία".

Τόν ρόλο αυτό πολλές φορές αναλάμβαναν μυστικές Μοναχές που εργάζονταν σε σπίτια (κυρίως μελών του Κόμματος, που είχαν αυτή την ευχέρεια και την οικονομική δυνατότητα), σάν φύλακες παιδιών· έτσι είχαν την δυνατότητα να σπείρουν την αλήθεια του Ευαγγελίου στίς ψυχές των παιδιών και σε κάποιες περιπτώσεις και των αθέων γονέων.
 
Ένας χώρος στόν οποίο η Εκκλησία των Κατακομβών παρουσίασε σημαντική δραστηριότητα, ήταν τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και καταναγκαστικής εργασίας. Μεταφέρουμε αυτούσια την μαρτυρία του Καθηγητή Ιω. Αντρέγιεφ, ο οποίος κρατήθηκε στό Στρατόπεδο Σολόβκι, μετά το 1927, μαζί με τον έπειτα Ιερομάρτυρα Επίσκοπο Μάξιμο του Σερπούκωφ και άλλους Αρχιερείς, Κληρικούς και πιστούς των Κατακομβών.

"Όταν τον έφεραν στό κελλί μας - γράφει ο Αντρέγιεφ για τον επίσκοπο Μάξιμο - αντικρύσαμε έναν άνθρωπο ψηλό σάν άγαλμα, με Ηράκλειο ύφος, άγρια γεννιάδα, δασιά φρύδια και γαλάζια ευγενικά μάτια. Στό στρατόπεδο πήρε σύντομα σημαντική θέση και όλοι οι γιατροί, ακόμη και οι μεγαλύτεροι στην ηλικία, ζητούσαν την γνώμη του και τις συμβουλές του. Ακόμη και οι πράκτορες των Μυστικών Υπηρεσιών, τον καλούσαν για την ιατρική παρακολούθηση των οικογενειών τους.

Μάρτυρες του Σολόφκι (από αυτό το άρθρο)

Τό αποτέλεσμα της παρουσίας του στό στρατόπεδο φάνηκε σύντομα. Στό Σολόβκι υπήρχαν περί τους 18.000 κρατούμενοι. Από αυτούς οι 5.000 ήσαν ασθενείς. Η θνησιμότητα κυμαίνοταν μεταξύ του 20 και 30%. Στό τμήμα όμως του επ. Μαξίμου είχε μειωθεί στό 8 έως 10%. Οι διαγνώσεις του ήταν άριστες. Τον απασχολούσε όχι μόνον η ασθένεια που φαίνοταν, αλλά και εκείνες που τυχόν υπέβοσκαν. Οι περισσότεροι ασθενείς παρέδιδαν το πνεύμα τους στά χέρια του. Είχε έναν περίεργο τρόπο να γνωρίζει την "ώρα" του καθενός. Πολλές φορές την νύκτα έφευγε από το κρεββάτι του για να βρεθεί κοντά σε κάποιον ετοιμαθάνατο.
Λίγο πρίν φθάσει στό Σολόβκι ο επ. Μάξιμος, υπήρχαν εκεί οι Επίσκοποι των Κατακομβών Βίκτωρ του Γκλαζώφ και Νεκτάριος του Τρεζίν και ο Τοποτηρητής του Σμολένσκ Ιλαρίων. Την ίδια περίοδο ο Σέργιος και οι οπαδοί του αμφισβητούσαν την ύπαρξη των Κατακομβών. Και ξαφνικά μέσα στό περίφημο Σολόβκι εμφανίσθηκε μία ζωντανή απόδειξις, ο επ. Μάξιμος.
Στήν περιοχή του στρατοπέδου υπήρχαν διάφοροι μυστικοί τόποι προσευχής, στά βάθη του δάσους. Ενώ άλλοι εφοβούντο να κάνουν ακόμη και το σημείο του Σταυρού, ο επ. Μάξιμος και οι υπόλοιποι Αρχιερείς όχι μόνον είχαν συλλειτουργήσει στίς κατακόμβες του νησιού, αλλά είχαν χειροτονήσει κρυφά πολλούς νέους Επισκόπους. Φυσικά τα μέτρα ασφαλείας ήσαν ιδιαίτερα αυστηρά. Ούτε οι στενοί φίλοι και συνεργάτες δεν γνώριζαν τους νέους Επισκόπους. Την ημέρα που έφευγα από το στρατόπεδο έμαθα από στενό μου φίλο μυστικό Ιερέα, ότι δεν ήταν πλέον Ιερέας, αλλά Επίσκοπος.
Ο πνευματικός των υποψηφίων Ιερέων και Επισκόπων ήταν ο Πρωτοπρεσβύτερος Νικόλαος από το Βορονέζ, ο οποίος αργότερα μαρτύρησε. Κάποτε ο επ. Μάξιμος μού έδειξε με δάκρυα στά μάτια, μία κάρτα πού είχαν στείλει στόν π. Νικόλαο η σύζυγος και ο γιός του. Η κάρτα έγραφε: "Πάντα χαιρόμαστε με την σκέψη, ότι υποφέρεις στό στρατόπεδο για τον Χριστό· και σύ πρέπει να χαίρεσαι, διότι το είχες ζητήσει πάλι και πάλι από τον Κύριο".
Στό Σολόβκι υπήρχαν αρκετοί μυστικοί "ναοί", δύο όμως ήσαν οι αγαπημένοι μας, η "Μητρόπολη" και ο "Άγιος Νικόλαος". Η "Μητρόπολη" ήταν ένα μικρό ξέφωτο στό κέντρο του δάσους. Τρούλλος της ήταν ο ουρανός και τοίχοι της το απέραντο δάσος. Ο "Άγιος Νικόλαος" ήταν μία φυσική λόχμη που σχημάτιζαν επτά μεγάλα έλατα. Στην "Μητρόπολη" - που ήταν αφιερωμένη στην Αγία Τριάδα - λειτουργούσαμε μόνον καλοκαίρι.
Μερικές φορές λειτουργούσαμε και σε άλλα μέρη. Π.χ. το Πάσχα του 1930 οι Ακολουθίες έγιναν ως εξής: την Μεγάλη Πέμπτη η Ακολουθία έγινε στό ιατρείο της 10ης ομάδας. Ο επ. Βίκτωρ και ο π. Νικόλαος ήρθαν δήθεν για εξέταση και όλα έγιναν πίσω από την κλειστή πόρτα. την Μεγάλη Παρασκευή εκδόθηκε διαταγή για 12ωρη εργασία κατά την διάρκεια του τριημέρου. Όταν οι γιατροί επιστρέψαμε στά κελλιά μας, στίς 8 το βράδυ, ήρθε ο π. Νικόλαος και μάς είπε, ότι κάποιος κρατούμενος είχε ζωγραφίσει έναν μικρό Επιτάφιο μεγέθους παλάμης και η Ακολουθία θα άρχιζε σε μία ώρα. "Πού;" ρώτησε ο επ. Μάξιμος. "Στό παράπηγμα πού ξεραίνουν τα ψάρια, κοντά στό δάσος, στόν τομέα Ν. το σύνθημα θα είναι τρία κτυπήματα και μετά δύο. Καλύτερα να έρχεσθε ένας - ένας", είπε ο π. Νικόλαος.
Λίγο αργότερα ο επ. Μάξιμος και εγώ αφήσαμε την συντροφιά και ξεκινήσαμε. Δύο φορές οι φρουροί μάς ζήτησαν άδειες. Σάν γιατροί είχαμε άδειες κινήσεως, οι άλλοι όμως τι θα έκαναν; Ο επ. Βίκτωρ ήταν βιβλιοδέτης και ο επ. Νεκτάριος ψαράς. Φθάσαμε στό παράπηγμα που ήταν εννέα γιάρδες μακρύ, χωρίς παράθυρα, μόνο με μία μικρή πόρτα. Φώς δεν υπήρχε πουθενά και ο ουρανός ήταν καλυμένος με μαύρα σύνεφα. Κτυπήσαμε τρείς φορές και μετά δύο. Σε λίγο μάς άνοιξε ο επ. Νεκτάριος. Το εσωτερικό του παραπήγματος είχε γίνει εκκλησία. Στό πάτωμα και τους τοίχους υπήρχαν πράσινα κλαδιά. Δέκα άνθρωποι είχαν έρθει για προσευχή και η Ακολουθία άρχισε σάν ψίθυρος. Φαίνοταν σάν να μήν είχαμε σώματα, μόνον πνεύματα" ("Κ.Γ.Ο.", τ. 1985, σελ. 402 - 403).

Στήν αναίμακτη μαρτυρία της Εκκλησίας των Κατακομβών πρέπει να ενταχθεί και ο εγκλεισμός πιστών Χριστιανών, Κληρικών και λαϊκών, σε ψυχιατρικές κλινικές, διότι η Πίστις κατά τους αθεϊστές είναι ψυχολογική εκτροπή και πρέπει να αντιμετωπίζεται με τον ανάλογο τρόπο. για το θέμα αυτό, μεταξύ άλλων προσωπικοτήτων, και ο Σοβιετικός Ακαδημαϊκός Φυσικός Αντρέϊ Ζαχάρωφ, απηύθυνε υπόμνημα την 19. 3. 1970 στόν Σοβιετικό Πρόεδρο Μπρέζνιεφ (τό οποίο έμεινε χωρίς απάντηση) και την 15. 6. 1970 σχετική επιστολή πού δημοσιεύθηκε στη Δύση. τα δημοσιευμένα στοιχεία είναι συγκλονιστικά, η παράθεσή τους όμως θα αύξανε σημαντικά τον όγκο αυτής της εργασίας, για τον λόγο αυτό παραπέμπουμε στην υπάρχουσα βιβλιογραφία (λ.χ. C. Dahm, "Εκατομμύρια Ρώσοι πιστεύουν στόν Θεό", σελ. 146 - 156).

[…]

Εξαιρετικός πίνακας με την αόμματη & παράλυτη αγία Ματρώνα της Μόσχας (τον "8ο στύλο της Ρωσίας") σε στιγμή προσευχής. Αλίευμα από εδώ. Η σκηνή με τους ναζί στο περιθώριο του πίνακα ίσως υπαινίσσεται ότι η προσευχή της συνετέλεσε στην ήττα τους.

10. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο
 

Γιά την περίοδο μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο είναι δύσκολη η εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων σχετικά με την Εκκλησία των Κατακομβών, διότι σπανίζουν οι έγκυρες πληροφορίες. Λ. χ. ο Μοναχός Επιφάνιος, ο οποίος γνώρισε την μυστική αυτή Εκκλησία το 1948 - κρατούμενος σε στρατόπεδο συγκεντρώσεως - και εντάχθηκε στό ποίμνιο του Ομολογητού Αρχιεπισκόπου Γκλαζώφ Πέτρου Λαντίγκιν, λίγο πρίν τον θάνατό του (1957), το 1955, κατά την ομολογία του συνάντησε 100 περίπου μυστικούς Ιερείς, αλλά ποτέ κάποιον Επίσκοπο.
Σέ κείμενό του - που διέθεσε το 1980 στό γράφοντα - αναφέρει, ότι την δεκαετία του '50 κρατούνταν σε κάποιο στρατόπεδο ο Κατακομβίτης Επίσκοπος Βόρις Τσέρνωφ, για τον οποίο δεν υπάρχουν άλλες πληροφορίες. Ο ίδιος υποθέτει, ότι μέχρι την περίοδο συγγραφής του κειμένου του (1980), ίσως υπήρχαν στη ζωή οι μυστικοί Επίσκοποι Νικόδημος, Δοσίθεος, Αλφαίος και κάποιοι άλλοι. Αναφέρει ακόμη, ότι στίς ημέρες του υπήρχαν Κοινότητες Κατακομβιτών που προέρχονταν από τον μυστικό Επίσκοπο Ουάρο, πολύ γνωστό στην κεντρική Ρωσία, και την λεγόμενη "Ομάδα της Ούφα", των Επισκόπων δηλαδή που είχε μυστικά χειροτονήσει ο Αρχιεπίσκοπος Ανδρέας της Ούφα (+ 1937), ο οποίος - όπως έγραψε σε επιστολή του - μέχρι το 1932 είχε χειροτονήσει 42 μυστικούς Επισκόπους!

Στή βιογραφία του Επισκόπου Θεοδοσίου (Bakhmetev, + 1986), αναφέρονται οι Κατοκομβίτες Ιερείς Τιμόθεος από το Maikop, Ιγνάτιος Uglyansky από την περιοχή του Βορονέζ, Κοσμάς Trusov, Νικήτας Ignatiev από την περιοχή της Βιάτκας, Νικόλαος από το Νοβοσιμπίρσκ, Σέργιος από το Anzhersk του Kemerovo, Ηλίας από τα βουνά του Καυκάσου, Βησσαρίων από το Ταμπώφ και Νικήτας από το Χάρκοβο, καθώς και ο Ιερομόναχος Αρκάδιος από το Lipetsk.
Στίς αρχές της δεκαετίας του '80, έφθασαν στη Δύση πληροφορίες για τον Ιερομόναχο (τελικά αποδείχθηκε ότι ήταν Επίσκοπος) Μιχαήλ Βασίλιεβιτς Γιαρσώφ (ή Ερσώβ), ο οποίος κρατήθηκε σε ψυχιατρική κλινική και τελικά "απέθανε στό Στρατόπεδο, αφού παρέλυσε τελείως μετά το βίαιο κόψιμο της γενειάδας του" (από την συνέντευξη του Ευγενίου Vaggine στό Περιοδικό "Vestnik"· βλ. "Τό μαρτύριο και η μαρτυρία της Ορθοδοξίας στη Ρωσία σήμερα", σελ. 237). για τον Ιερομάρτυρα αυτό έγινε επίσης γνωστό, ότι - άν και ο ίδιος ήταν παράλυτος - είχε ελεηθεί με το χάρισμα των ιάσεων! (Βλ. στη συνέχεια).
Κατά την διακυβέρνηση της Σοβιετικής Ρωσίας από τον Νικήτα Κρουστσώφ, ο Κλήρος των Κατακομβών ενισχύθηκε αντί να μειωθεί. 

"Μετά τους διωγμούς του Κρουστσώφ - γράφει ο P. O. Cajev - και το βίαιο κλείσιμο πολυαρίθμων ναών, χιλιάδες και χιλιάδες Ιερείς έμειναν χωρίς την άδεια των τοπικών Αρχών να εφημερεύουν. Η πλειοψηφία των Ιερέων αυτών δεν απεσχηματίσθη, αλλά εξακολουθούσε - μυστικά από τις κρατικές Αρχές - να διαποιμαίνει τους πιστούς. Μερικοί από αυτούς διέκοπταν την λειτουργική κοινωνία με το Πατριαρχείο Μόσχας" ("Τό μαρτύριο και η μαρτυρία της Ορθοδοξίας στη Ρωσία σήμερα", σελ. 243).

Σημειώνουμε, ότι ο νέος αυτός διωγμός άρχισε το 1959 και στρεφόταν όχι μόνον κατά της Εκκλησίας, αλλά και κατά των θρησκευτικών μειονοτήτων, των Ιουδαίων και των Μουσουλμάνων. Μέχρι το 1964 όσοι ναοί είχαν μείνει ανοικτοί ή είχαν γλυτώσει την κατεδάφιση, κλείσθηκαν ή κατεδαφίσθηκαν. (Τό 1961 καταδεφίσθηκε στό Βιπέτσκ ένας ναός του 12ου αι. και το 1964 στό Κίεβο, σε μία νύκτα, κατεδαφίσθηκαν τρείς ιστορικοί ναοί! ).
Σημειώνουμε ακόμη, ότι ο Κρουτσώφ είναι ο μοναδικός Σοβιετικός Ηγέτης πού έχει ενταφιαστεί σε … μοναστήρι! Ο διώκτης πού το 1961 δήλωσε σε δημοσιογράφους και ανταποκριτές ξένων πρακτορείων, ότι «σέ δέκα χρόνια θα σάς δείξω στην τηλεόραση τον τελευταίο παπά»! ενταφιάσθηκε στην ιστορική Μονή Νοβοντέβιτσι της Μόσχας! Ο τελευταίος Σοβιετικός Ηγέτης Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, σε συνέντευξή του στό «Ρωσικό Παρατηρητή» (βλ. εφημ. «Καθολική», 1.2.2000), δήλωσε: 

«Ο Νικήτας Κρουτσώφ είναι ο μόνος από τους Προέδρους της Σοβιετικής Ένωσης που τάφηκε σε χριστιανικό κοιμητήριο. Η σύζυγός του Νίνα Πέτροβα είχε γράψει εμπιστευτικά στόν Λαπίρα (Σ.Σ. πρόκειται για τον τότε Δήμαρχο της Φλωρεντίας Γεώργιο Λαπίρα, γνωστό του Κρουτσώφ λόγω των αγώνων του για την φιλία και ειρήνη μεταξύ των λαών), ότι ο άντρας της πέθανε κρατώντας στά χέρια του την εικόνα του Ευαγγελισμού! που του είχε στείλει ο Λαπίρα» (βλ. Κέντρου Νεότητος Θηβών, «Ρωσία - Φινλανδία», σελ. 165).

Κάτω από αυτές τις συνθήκες τα συμπεράσματα για την Ιεραρχία των Κατακομβών είναι ιδιαίτερα επισφαλή, καθώς και η αναφορά ονομάτων Κατακομβιτών Επισκόπων.

Φωτο: Αλεξάντερ Σολζενίτσιν (από εδώ). Διαβάστε και Ομιλία του Σολζενίτσιν στο Λονδίνο.

Όταν ο Ρώσος Νομπελίστας Συγγραφέας Αλ. Σολζενίτσιν, μετά την εγκατάστασή του στη Δυτ. Ευρώπη, δήλωσε σε συνέντευξή του, ότι "δέν γνώριζε τίποτα για την Εκκλησία των Κατακομβών", προκλήθηκε - όπως ήταν αναμενόμενο - σοβαρό πρόβλημα μεταξύ των Ρώσων της Διασποράς (και όχι μόνο). ["Ν": η δήλωσή του οφειλόταν στο ότι στη Ρωσία η Εκκλησία αυτή δεν ονομαζόταν "Εκκλησία των Κατακομβών" (βλ. αρχή εδώ)]. Το πρόβλημα λύθηκε όταν ένας άλλος γνωστός Ρώσος, ο υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην τότε Σοβιετική Ένωση Ανατόλιος Λεβίτιν Krasnov, δήλωσε τα ακόλουθα σε συνέντευξή του στη μηνιαία Ρωσική εφημερίδα των Παρισίων "La Pensee Russe" (φ. 5ης Δεκεμβρίου 1974, σελ. 5). (Σ.Σ. Ο Ανατόλιος Λεβίτιν Krasnov σάν Διάκονος είχε συμμετάσχει στό Σχίσμα της Ζωντανής Εκκλησίας. Παρά την μετάνοια και επιστροφή του στην κανονική Ρωσική Εκκλησία, οι θέσεις του χαρακτηρίζονται φιλελεύθερες και οικουμενιστικές. Στην 5. 9. 1974 απηύθυνε μία "παράνομη" για το Σοβιετικό καθεστώς Διακήρυξη πρός την Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στη Μόσχα, με αποτέλεσμα να απελαθεί στην Ελβετία).

"Σέ ό,τι αφορά την Εκκλησία των Κατακομβών, αυτή υφίσταται, πέρα από κάθε επινόηση. Σύμφωνα με τις πληροφορίες μου, έχει περίπου 10 Επισκόπους που έχουν την αρχιερατική τους διαδοχή από τους Ιωσηφίτες, τους Επισκόπους που διαχωρίστηκαν από τον Μητροπ. Σέργιο το 1927... Σήμερα οι Επίσκοποι αυτοί, από όσα γνωρίζω, είναι πιθανώς 12 ή 8. Έχουν χειροτονηθεί σε στρατόπεδα, από Ιεράρχες που ήσαν εκεί, και ασκούν τα καθήκοντά τους. Υπάρχουν επίσης και Ιερείς".

Στό Υπόμνημά του πρός την Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ο Krasnov - πλέον των διώξεων κατά των Ουνιτών, Βαπτιστών, Αντβενιστών, Πεντηκοστιανών και Μαρτύρων του Ιαχωβά - κάνει λόγο και για διώξεις κατά της Γνησίας Ορθοδόξου Εκκλησίας. Γράφει σχετικά:

"Αυτή η Εκκλησία βρίσκεται σε καθεστώς διωγμού για μία περίοδο 47 ετών... Ο αριθμός των μελών της δεν μπορεί να υπολογισθεί με ακρίβεια. Εν τούτοις, σύμφωνα με πληροφορίες πού έχουν ληφθεί από μέλη της Εκκλησίας αυτής, έχει μεταξύ των 8 και 10 Επισκόπων, περίπου 200 Ιερείς και αρκετές χιλιάδες λαϊκών".

Κατά τον Krasnov, την εποχή εκείνη (δεκαετία του '70), Ηγέτης της Εκκλησίας των Κατακομβών ήταν ο Μητροπολίτης Θεοδόσιος, του οποίου ένα κείμενο σχετικά με την εκλογή του Πατριάρχου Μόσχας Ποιμένος, είχε κυκλοφορήσει παράνομα (samizdat) στη Μόσχα, το Λένινγκραντ και το Κίεβο.
Ο Ευγένιος Vaggine, σε συνέντευξή του στό Περιοδικό "Vestnik", σχετικά με την Εκκλησία των Κατακομβών είπε τα ακόλουθα:

"Τό εντονώτερο βίωμά μου, το οποίο επέδρασε αποφασιστικώτατα επί της θρησκευτικής μου πορείας, ήταν οι συναντήσεις μου με τους ζωντανούς Μάρτυρας υπέρ της Πίστεως του Χριστού και πρό παντός με τους αληθινούς Ορθοδόξους Χριστιανούς ή Τυχωνίτας, αντιπροσώπους της Εκκλησίας των Κατακομβών, όπως τους αποκαλούν στην Δύσι.
Γνωρίζω, ότι πολλοί αμφιβάλλουν για την ύπαρξι αυτών και μαρτυρώ, ότι η Εκκλησία αυτή υπάρχει και τούτο επιβεβαιώνει πειστικά η αναρίθμητη χορεία των Μαρτύρων Της. Καταπλήσσει η άφοβη εκ μέρους των ομολογία της Πίστεως, πολλές φορές με αντίτιμο την ζωή τους. Διότι τους λέγουν: "Αρνηθήτε, αναγνωρήστε το Πατριαρχείο Μόσχας και θα σάς απελευθερώσουμε αμέσως"! Αυτοί όμως εμμένουν σταθεροί μέχρι θανάτου" ("Τό μαρτύριο και η μαρτυρία της Ορθοδοξίας στη Ρωσία σήμερα", σελ. 237).

Ο Ιερεύς Βίκτωρ Ποτάπωφ, με αφορμή την σύλληψη του "αντιδραστικού" Ιερέως του Πατριαρχείου Μόσχας Γκλέμπ Γιακούνιν, ομολογεί την ύπαρξη της Εκκλησίας των Κατακομβών, αναφερόμενος στόν "ημιπαράνομο τρόπο υπάρξεως" της Εκκλησίας, ο οποίος "διαφέρει από την εν Κατακόμβαις ύπαρξη της Εκκλησίας" ("Τό μαρτύριο και η μαρτυρία της Ορθοδοξίας στη Ρωσία σήμερα", σελ. 205).
Τό 1948 έρευνα των τοπικών Σοβιετικών Αρχών απέδειξε, ότι στην περιοχή των πόλεων Μιχαήλωφ, Skopin και Kasimov λειτουργούσαν 189 μυστικές ενορίες! Μεταξύ των Κληρικών πού εξυπηρετούσαν τις ενορίες αυτές ήσαν οι Αρχιμανδρίτες Ανδρέας Isayev, Γαβριήλ Khitrov και Παϊσιος και οι Ηγούμενοι Παϊσιος Rozhkov και Ιωάσαφ. Σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, μετά το 1948 στην ίδια περιοχή υπήρχαν 175 - 190 μυστικές ενορίες, τις οποίες εξυπηρετούσαν περίπου 200 Κατακομβίτες Κληρικοί!
Ο P. O. Cajev αναφερόμενος στην Εκκλησία των Κατακομβών κατά την δεκαετία του '60, λέγει τα εξής: 

"Ερώτησα τον Μοναχό Μ. σχετικά με την ύπαρξι της Ορθοδόξου Εκκλησίας των Κατακομβών στη Σοβιετική Ένωση. Από όλους τους Κληρικούς του Πατριαρχείου της Μόσχας που έχω μέχρι σήμερα συναντήσει, ο Μοναχός Μ. είναι ο μοναδικός που μού είπε, ότι κατά την γνώμη του, στη δεκαετία του '60 τουλάχιστον, ο Κλήρος των Κατακομβών δεν ήταν ολιγαριθμώτερος - ίσως να ήταν και πολυαριθμώτερος - από τον Κλήρο της επισήμου Εκκλησίας στη Ρωσία. Οι Κληρικοί όμως αυτοί στερούνται κάθε δυνατότητος για διαποίμανση και πολύ περισσότερο για προσέλκυση του ποιμνίου στην Εκκλησία, επειδή ευρίσκονται στην "παρανομία".

Μία φορά, το 1950 περίπου - διηγείται ο Μοναχός Μ. - ο Μητροπ. Κιέβου Ιωάννης είχε επισκεφθεί τον Πατριάρχη Αλέξιο και παρεπονείτο ότι στην επαρχία του υπήρχαν πάρα πολλοί Χριστιανοί των Κατακομβών. Ο Πατριάρχης εδάκρυσε και του είπε: 

"Πρέπει να ευχαριστήτε τον Θεό που έχετε τόσο πολλούς πραγματικούς ευχίτας [=προσευχόμενους] ενώπιον του Κυρίου για τα αμαρτήματά μας και τόσο πολλούς ανθρώπους πού δεν προσκύνησαν τον μαμωνά, όπως εμείς. Ίσως να σωθούμε και εμείς διά των πρεσβειών τους"! ("Τό μαρτύριο και η μαρτυρία της Ορθοδοξίας στη Ρωσία σήμερα", σελ. 241).
Μετά την κατάρρευση του Σοβιετικού καθεστώτος δημοσιοποιήθηκαν αρκετές σχετικές πληροφορίες, των οποίων η εγκυρότητα ελέγχεται, και εμφανίσθηκαν άτομα (Επίσκοποι και Κληρικοί), που δραστηριοποιούνται στό όνομα της Εκκλησίας των Κατακομβών.
Σημαντική είναι η μαρτυρία του Καθηγητή Ιβάν Andreyev, όπως αυτή προκύπτει από εξαιρετικές εργασίες του ("Notes concernig the Catacomb Church", 1947· "The position of the Church in the Soviet Union", 1951· "Is the Soviet Church charismatic?", 1948· "Short History of the History of the Russian Church from the Revolution to the present", 1952).
Γιά το θέμα της Ιεραρχίας της Ρωσικής Εκκλησίας γενικά ο Μοναχός Επιφάνιος μεταφέρει την γνώμη "ενός πολύ καλά πληροφορημένου Ιερέως" που γνώρισε σε στρατόπεδο, σύμφωνα με την οποία 

"ο Πατριάρχης Τύχων και η Ιεραρχία της περιόδου εκείνης, χειροτόνησαν Επισκόπους σχεδόν για κάθε πόλη της Ρωσίας, ώστε ο αριθμός των Επισκόπων της Ρωσικής Ορθοδόξου Εκκλησίας να ανέρχεται σχεδόν σε 1.000".

Ο ίδιος σημειώνει, ότι πολλοί αμφιβάλλουν γι' αυτό τον αριθμό και υπολογίζουν τους Ρώσους Επισκόπους περίπου στούς 300, ο ίδιος όμως ευτύχησε να διαβάσει ένα άρθρο από την Σοβιετική Ένωση, που δημοσιεύθηκε στόν "Κήρυκα της Ρωσικής Χριστιανικής Κινήσεως" πρίν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, σύμφωνα με το οποίο υπήρχαν στη διάθεση του περιοδικού νεκρολογίες 350 Νεομαρτύρων Επισκόπων!
Πάντως, ένας μόνο των Αρχιερέων της Εκκλησίας των Κατακομβών, ο Αρχιεπίσκοπος Ανδρέας της Ούφα (+ 1937), χειροτόνησε μέχρι το 1932 - όπως ο ίδιος γράφει σε μία επιστολή του - (άλλοτε μόνος και άλλοτε συμπαραστατούμενος και από άλλους Αρχιερείς), 42 μυστικούς Επισκόπους! Ομοίως, ο Επίσκοπος Μακάριος του Δνεπροπετρόβσκ (+ 1937), βοηθούμενος από τον Επίσκοπο Παρθένιο του Ανανίεφ, χειροτόνησε τρείς μυστικούς Επισκόπους, υπό τον όρο να φανερώσουν την επισκοπική τους ιδιότητα μόλις παραστεί ανάγκη (βλ. βιογραφικά σημειώματα των εν λόγω Αρχιερέων).