Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΩΝ ΚΑΤΑΚΟΜΒΩΝ ΣΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ

 

ΚΑΤΑΚΟΜΒΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

Ἡ ἐμφάνιση τῆς Ἐκκλησίας τῶν Κατακομβῶν στό ἱστορικό προσκήνιο

Ἡ Ρωσική Ἐκκλησία τῶν Κατακομβῶν αὐτοπροσδιορίζεται ὡς ἡ ἱστορική συνέχεια τῆς Ρωσικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μετά τό 1927. Γιά τήν πρώτη Ἱεραρχία τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας τῶν Κατακομβῶν, ἡ ὁποία ἦταν ἡ πλειοψηφία τῶν Ρώσων Ἱεραρχῶν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, τό ἐκκλησιαστικό σχῆμα πού δημιουργήθηκε μέ τήν Διακήρυξη νομιμοφροσύνης πρός τό Σοβιετικό καθεστώς τοῦ Μητροπολίτου Νίζνι Νόβγκοροντ Σεργίου (Ἀντιπροσώπου τοῦ Τοποτηρητοῦ τοῦ Πατριαρχικοῦ Θρόνου τῆς Μόσχας Μητροπολίτου Κρουτίτσης Πέτρου), γνωστό ἔκτοτε ὡς Πατριαρχεῖο Μόσχας, ἦταν μία κατάστασις σχισματική, ἐλεγχόμενη ἀπό τό ἀθεϊστικό Σοβιετικό Κράτος.
Κατά τόν Μοναχό Ἐπιφάνιο ἡ Ἐκκλησία τῶν Κατακομβῶν ἐμφανίζεται ἤδη ἀπό τό 1917, "ἀπό τήν πρώτη στιγμή τῆς ἐμφανίσεως τῆς ἀντιθέου δυνάμεως καί τῆς συγκρούσεώς της μέ τήν Ἐκκλησία", στό πρόσωπο τῶν διωκωμένων Κληρικῶν καί λαϊκῶν πού κρύφτηκαν ἀπό τίς ἀθεϊστικές Ἀρχές, γιά νά διατηρήσουν τήν πνευματική τους ἐλευθερία. Καί σάν χαρακτηριστικό παράδειγμα ἀναφέρει τόν ἅγιο Ἱερομάρτυρα Ἱερέα Τιμόθεο Strelkov, ὁ ὁποῖος ἀφοῦ ἐκτελέστηκε μέ ἀποκεφαλισμό τό 1918 καί ἀναστήθηκε θαυματουργικά! ἔζησε κρυπτόμενος μέχρι τό 1930 μία ζωή Κατακομβίτου Κληρικοῦ, "τελῶντας καθημερινά τήν Θεία Λειτουργία ἀνάμεσα σέ τέσσερεις τοίχους", ὁπότε καί συνελήφθη, βασανίσθηκε καί θανατώθηκε μέ διαμελισμό!

Κατά τόν Danilushkin οἱ πρῶτες μυστικές ἐκκλησιαστικές κοινότητες ἐμφανίσθηκαν ἀμέσως μετά τό Ἀνάθεμα τοῦ Πατριάρχου Τύχωνος κατά τῶν Κομμουνιστῶν, τό 1918 (Danilushkin, σελ. 522). 

Ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Λάζαρος Zhurbenko (βλ. σχετική ἀναφορά στά ἑπόμενα) σημειώνει, ὅτι οἱ πρῶτες κατακόμβες ἐμφανίσθηκαν τό 1922, μέ τό Σχίσμα τῶν Ἀνακαινιστῶν, μέ τήν εὐλογία τοῦ Στάρετς τῆς Ὄπτινα ὁσ. Νεκταρίου, μέ πρώτη μυστική κοινότητα ἐκείνη τοῦ Kozlovsk (σήμερα Michurinsk), τοῦ Μεγαλοσχήμου Ἀρχιμανδρίτου Ἰλλαρίωνος.
Μέ τήν "Διακήρυξη" τοῦ 1927, οἱ ἀθεϊστικές Ἀρχές πέτυχαν - κατά τόν Πρωτοπρεσβύτερο Γεώργιο Γκράμπε, ἔπειτα Ἐπίσκοπο Γρηγόριο τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας τῆς Διασπορᾶς - τήν δημιουργία μιᾶς "νομικῶς καί κανονικῶς τερατώδους πλάνης καί μιᾶς παγκόσμιας μπλόφας, στηριζομένης εἰς τό ψεύδος καί τήν ἀπάτην", δηλαδή μιᾶς "Ἐκκλησίας" στήν ὑπηρεσία τῆς Σοβιετικῆς πολιτικῆς καί προπαγάνδας (Γ. Γκράμπε, "Ἡ νομική καί κανονική θέσις τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας", 1971, σελ. 11).
Ἡ τελευταῖα θέση - ἡ ὕπαρξη, δηλαδή, μιᾶς «Ἐκκλησίας» στήν ὑπηρεσία τῆς Σοβιετικῆς πολιτικῆς καί προπαγάνδας - ἀποδεικνύεται καί ἀπό τά ἀκόλουθα, τά ὁποῖα συνέβησαν τό 1988, μέ τήν εὐκαιρία τῆς Χιλετηρίδος τοῦ Βαπτίσματος τῶν Ρώσων (988 – 1988). Ἐνῶ εἶχε ἤδη ἀρχίσει ἡ κατάρρευση τοῦ Σοβιετικοῦ καθεστώτος, ἐπί ἡγεσίας τοῦ Μιχαήλ Γκορμπατσώφ, τό καθεστώς ζήτησε άπό τήν «Ἐκκλησία» του, γιά τήν ὑποστήριξη τῆς πολιτικῆς του.
Α. Τόν Ἰούνιο τοῦ 1988 ὁ τότε Πρόεδρος τοῦ Ἀνωτάτου Σοβιέτ Γκρομύκο δέχθηκε στό Κρεμλῖνο τούς ἐπισήμους προσκεκλημένους τοῦ ἑορτασμοῦ τῆς Χιλιετηρίδος καί στήν προσφώνησή του μεταξύ ἄλλων τόνισε, ὅτι «τό Κράτος ἀναμένει ἀπό τήν Ἐκκλησίαν ἀνάληψιν πρωτοβουλιῶν διά τήν ὑποστήριξιν τῆς νέας πολιτικῆς τῆς Περεστρόϊκα καί τῆς Σοβιετικῆς διεθνοῦς πολιτικῆς διά τήν εἰρήνην, τόν ἀφοπλισμόν καί τήν συναδέλφωσιν τῶν λαῶν», σκοπούς γιά τούς ὁποίους «ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία τῆς Ρωσίας ἔχει χρέος νά συνεργασθῆ μετά τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας καί τῶν λοιπῶν Χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν καί Ὁμολογιῶν» (’Εφημερίδα «Ἰζβέστια», φ. 11. 6. 1988).
Β. Μεταξύ 4ης καί 17ης Ἰουλίου 1988, συγκλήθηκε στή Μόσχα τοπική Σύνοδος στήν ὁποία συμμετεῖχαν 272 μέλη. Κατά τόν Καθηγητή Βλ. Φειδᾶ, «τά θέματα τῶν εἰσηγήσεων ἀνεφέροντο:… θ. Εἰς τήν διακήρυξιν τῆς Ἐκκλησίας διά τήν ὑποστήριξιν τῆς πολιτικῆς, ἡ ὁποία ἀποκαθιστᾶ τό εὑρύτερον «Λενινικόν» πλαίσιων ἀρχῶν καί διευκολύνει τό ἔργον τῆς Ἐκκλησίας…» (Βλ. Φειδᾶ, σελ. 416).
Ὁ Σοβιετικός συγγραφέας Φ. Πλετσούκ ἔγραφε τό 1933 σέ ἕνα φυλλάδιο μέ τόν τίτλο, "Νέος σταθμός στόν ἀγῶνα κατά τῆς Θρησκείας": "Οἱ ἐργάτες πού πιστεύουν στό Θεό καί ἐπιθυμοῦν νά συμμετάσχουν σέ θρησκευτικές ἀκολουθίες, ἔχουν τούς ναούς τῆς ἐπίσημης Ἐκκλησίας". Ἡ προηγούμενη χαρακτηριστική μαρτυρία ἀποδεικνύει (καί ὄχι μόνον αὐτή), ὅτι τό "Πατριαρχεῖο Μόσχας" δημιουργήθηκε γιά νά ἐλέγχουν μέσῳ αὐτοῦ οἱ ἀθεϊστικές Ἀρχές τίς θρησκευτικές δραστηριότητες τῶν πολιτῶν, ἀφοῦ, κατά τόν ἴδιο συγγραφέα, "ἄλλες θρησκευτικές ὁμάδες καταφεύγουν στίς στέππες, στή δυτική Σιβηρία, στά Οὐράλια, στό νότιο Καύκασο καί σ' ἄλλα μέρη· διοργανώνουν οἴκους προσευχῆς σέ ἰδιωτικά σπίτια, στό βάθος τῶν σπηλαίων καί ἀλλοῦ· (καί ἔτσι) οἱ Κρατικές Ἀρχές ΔΕΝ μποροῦν νά ἐλέγξουν τήν δράση τους".
Ἐνδεικτικές τοῦ ρόλου τῆς ὑπό τόν Μητροπ. Σέργιο «Ἁγίας Πατριαρχικῆς Συνόδου» ἦταν οἱ πρῶτες ἐνέργειές της:
Τόν Ἰούλιο τοῦ 1927 ὁ Μητροπ. Σέργιος μέ ἔγγραφό του, τό ὁποῖο ὑπέγραφαν ἄλλοι τέσσερεις Ἐπίσκοποι, στράφηκε ἀνοικτά κατά τοῦ Πάπα καί τοῦ Ἀγγλικανοῦ Ἀρχιεπισκόπου τοῦ Καντέρμπουρυ (ἐπειδή εἶχαν τοποθετηθεῖ δημόσια ἀπέναντι στό θέμα τῶν θρησκευτικῶν διωγμῶν) καί βεβαίωσε, ὅτι "ἐν τῇ Σοβιετικῇ Ἑνώσει οὐδέποτε ὑπῆρξαν, οὐδέ σήμερον ὑφίστανται θρησκευτικοί διωγμοί", ἀλλά "κρατεῖ πλήρως ἐλευθερία συνειδήσεως" (Π. Ν. Τρεμπέλα, "Τό αὐτοκέφαλον τῆς ἐν Ἀμερικῇ Μετροπόλια"· καί "Κ.Γ.Ο.", τ. 1983, σελ. 214).

Ἀκόμη, τήν 29η Σεπτ. 1927 ἐκδόθηκε ἡ ὑπ' ἀρθμ. 549 Ἐγκύκλιος, μέ τήν ὁποία ἐπιβλήθηκε τό "ἐπ' ἐκκλησίαις" μνημόσυνο τῶν Σοβιετικῶν Ἡγετῶν καί ἀπαγορεύθηκε τό μνημόσυνο τῶν ἐξορίστων Ἐπισκόπων. (Ἐπιβάλλεται νά ἀναφερθεῖ στό σημεῖο αὐτό, ὅτι τό Φθινόπωρο τοῦ 1927 δολοφονήθηκε ὁ Ἐπίσκοπος Ἱερόθεος τοῦ Βελίκ - Οὐστίνσκ, ἐπειδή ἀρνήθηκε νά μνημονεύσει τούς ἀθέους Σοβιετικούς Ἡγέτες). Τήν 6. 8. 1927 ὁ Μητροπ. Σέργιος κήρυξε τά Μυστήρια τῶν ἀντιφρονούντων πρός αὐτόν Ἀρχιερέων ἄκυρα καί ὅρισε τήν ἀναμύρωση ὅσων βαπτίζονταν ἐκτός κοινωνίας μέ τό ἐκκλησιαστικό του σχῆμα. Μέχρι τό 1929 15 Ἐπίσκοποι εἶχαν φυλακιστεῖ ἤ ἐξοριστεῖ, ὁ Μητροπ. Κύριλλος εἶχε ἐξοριστεῖ στό Turukhansk καί 40 περίπου Ἐπίσκοποι εἶχαν τιμωρηθεῖ γιά τήν ἀνυπακοή τους μέ δυσμενῆ μετάθεση. (Vl. Rusak, “Svidetel’ stvo” σελ. 175 καί Gubonin, σελ. 409).
Αὐτό τό μοντέλο τῆς ἐλεγχόμενης ἀπό τό ἀθεϊστικό Κράτος "Ἐκκλησίας" (τό ὁποῖο στήν ἱστορική συνέχεια ἔμεινε γνωστό σάν "Σεργιανισμός"), ἀπορρίφθηκε ἀπό τό σύνολο σχεδόν τῆς Ρωσικῆς Ἱεραρχίας. Ἀπό τούς 150 περίπου Ἐπισκόπους πού ὑπῆρχαν στή Ρωσία τό 1927, οἱ 80 τοποθετήθηκαν ἐναντίον τῆς Διακηρύξεως, 17 τήν ἀπέρριψαν χωρίς νά δημοσιοποιήσουν τήν θέση τους καί 9 ἀρχικά τήν ἀπέρριψαν καί στή συνέχεια τήν ἀποδέχτηκαν (“Pravoslavnaia Russ” ἀριθμ. 14, 1587, Ἰουλ. 15/28 1997, σελ. 7). Στούς Ἐπισκόπους αὐτούς δέν περιλαμβάνονται ὅσοι εἶχαν χειροτονηθεῖ μυστικά ἀπό τόν Ἀρχιεπ. Ἀνδρέα τῆς Οὔφα (συνολικά 42).
Ἤδη ἀμέσως μετά τήν Διακήρυξη, ἡ σχετική Ἐγκύκλιος τοῦ Μητροπ. Σεργίου ἐπιστράφηκε ὁμαδικά, ἀπό τό σύνολο σχεδόν τῶν ἐνοριῶν, σέ κάποιες Ἐπισκοπές μάλιστα σέ ποσοστό 90% (Gubonin, σελ. 434).
Ἀπό τίς πρῶτες συλλογικές ἐνέργειες ἦταν ἡ "Ἀνοικτή Διαμαρτυρία" τῶν κρατουμένων στό Στατόπεδο Σολόβκι Ἀρχιερέων, Κληρικῶν, ἀλλά καί λαϊκῶν Ὀρθοδόξων (στήν ὁποία γίνεται ἀναφορά στή συνέχεια) καί ἡ Σύνοδος τοῦ Γιαροσλάβ (27η Ἰαν. - 9η Φεβρ. 1928), στήν ὁποία τέσσερεις Ἀρχιερεῖς τῆς περιφερείας (ὁ Μητροπ. Γιαροσλάβ Ἀγαθάγγελος, οἱ Ἀρχιεπίσκοποι Σεραφείμ τοῦ Οὔγκλις καί Βαρλαάμ τοῦ Πέρμ καί ὁ Ἐπίσκοπος Εὐγένιος τοῦ Ροστώφ), καταδίκασαν τόν Σεργιανισμό. Ἀκόμη, ἀπό ἐπιστολή τοῦ Μητροπ. Ἰωσήφ τῆς Πετρουπόλεως πρός τόν Ἐπίσκοπο Δημήτριο τοῦ Γκντώφ προκύπτει, ὅτι μόνο κατά τό πρῶτο ἑπτάμηνο ἀπό τήν "Διακήρυξη" εἶχαν ἀποκηρύξει τόν Μητροπ. Σέργιο 26 Ἀρχιερεῖς, ἐκτός βεβαίως ἀπό ἐκείνους πού ἦσαν ἐξόριστοι ἤ φυλακισμένοι.
Τό 1930 ὁ Μητροπ. Σέργιος ἰσχυρίσθηκε, ὅτι ἡ "Πατριαρχική Ἐκκλησία" του ἀριθμοῦσε 163 Ἐπισκόπους καί 30.000 ἐνορίες, μέ 1 - 3 Ἱερεῖς ἡ κάθε μία, ὅμως τά στοιχεῖα αὐτά εἶναι παραπλανητικά. Λ.χ. τό 1934, μόλις 21 Ἐπίσκοποι ἐνέκριναν τήν ἀναλήψη ἀπό τόν Σέργιο τοῦ τίτλου τοῦ Μητροπολίτου Μόσχας, ἐνῶ τό 1943 μόλις 19 Ἐπίσκοποι (ἐκλεκτοί τοῦ Στάλιν καί πράκτορες τῶν Σοβιετικῶν Μυστικῶν Ὑπηρεσιῶν), τόν "ψήφισαν" Πατριάρχη Μόσχας. Τήν ἴδια περίοδο πλέον τῶν 80 Ἐπισκόπων εἶχαν μαρτυρήσει στούς τόπους ἐκτελέσεως, φυλακίσεως, βασανισμοῦ ἤ ἐξορίας.

Σέ ὅ,τι ἀφορᾶ τούς Ἱερεῖς, ἀπό τούς 70.000 πού ὑπῆρχαν πρίν τήν Ἐπανάσταση, τό 1941 εἶχαν ἐπιβιώσει μόλις 5. 665. Ἀπό τούς ὑπολοίπους περίπου 65. 000, οἱ περισσότεροι εἶχαν πεθάνει στήν ἐξορία, τήν φυλακή ἤ τό ἐκτελεστικό ἀπόσπασμα. (Μόνον μέχρι τό 1930, σύμφωνα μέ στοιχεῖα τῆς Σοβιετικῆς Μυστικῆς Ἀστυνομίας, εἶχαν φονευθεῖ 42.800 Κληρικοί).
Ἀκόμη, ἀπό τούς 51. 918 ναούς καί τά 20. 287 παρεκκλήσια πού ὑπῆρχαν στήν προεπαναστατική περίοδο, τό 1941 ὑπῆρχαν μόνον 4. 225 ναοί, ἀρκετοί κλειστοί καί μουσεῖα. (Βλ. γενικά Πρωθιερέως Μιχαήλ Polsky, "Οἱ Νεομάρτυρες τῆς Ρωσίας", Μόντρεαλ 1972· καί "Κ.Γ.Ο.", τ. 1983, σελ. 420).

Τό 1932 ὁ Στάλιν ξεκίνησε ἕνα πενταετές πρόγραμμα ἐξαλείψεως τῆς θρησκείας στή Σοβιετική Ἕνωση. Τό 1937 ὅμως τό 1/3 τῶν κατοίκων ἀστικῶν περιοχῶν καί τά 2/3 τῶν κατοίκων τῶν ἀγροτικῶν περιοχῶν, δήλωναν πίστη στό Θεό. Αὐτό εἶχε σάν συνέπεια τήν ἔνταση τῶν διωγμῶν, μέ ἀποτέλεσμα τό 1937 νά θεωρεῖται τό πλέον αἱματηρό στήν ἐξέλιξη τοῦ ἀντεκκλησιαστικοῦ διωγμοῦ. Σύμφωνα μέ στοιχεῖα τῆς ἴδιας τῆς Σοβιετικῆς Κυβερνήσεως τό 1937 συνελήφθησαν 136.900 Κληρικοί καί Μοναχοί, ἀπό τούς ὁποίους οἱ 85.000 ἐκτελέστηκαν (“Orthodoxe de Presse” , φ. 204, Ἰαν. 1996, σελ. 15). Σύμφωνα μέ ἄλλη πηγή ἀπό τό 1917 μέχρι τό 1980 εἶχαν ἐκτελεστεῖ περίπου 200.000 Κληρικοί, ἐνῶ ἄλλες 500.000 εἶχαν φυλακιστεῖ ἤ ἐξοριστεῖ σέ στρατόπεδα.

Ὁ Ἐπίσκοπος Γρηγόριος Γκράμπε σημειώνει, ὅτι μετά τήν Διακήρυξη τοῦ 1927, "οἱ παλαιότεροι Ἐπίσκοποι ἐκατηγόρουν τόν Μητροπ. Σέργιον, ὡς καταχρασθέντα τῆς ἐμπιστοσύνης τοῦ Μητροπ. Πέτρου, διακηρύσσοντες, ὅτι ὑπερέβη τό ὅριον τῶν δικαιωμάτων καί καθηκόντων του, συνάπτων συμφωνίαν μέ τήν ἄθεον Σοβιετικήν Κυβέρνησιν, καταστάς οὕτω ΠΡΟΔΟΤΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΠΙΣΤΕΩΣ.
Πολλοί Ἐπίσκοποι διέρρηξαν πλήρως πάντα δεσμόν καί ἐπικοινωνίαν μετ' αὐτοῦ, οὗ ἔνεκα καί κατεδιώχθησαν ἀπηνῶς ὑπό τῶν Σοβιετικῶν Ἀρχῶν, ὥστε ἀμυνόμενοι καί διά τήν διατήρησιν τῆς Πατρῶας Πίστεως νά ὀργανώσωσι ΜΥΣΤΙΚΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑΝ, γνωστήν ἔκτοτε ὡς Ἐκκλησίαν τῶν Κατακομβῶν" (αὐτ., σελ. 11).
Μέ τήν θέση αὐτή συμφωνεῖ καί εἰδικός πάνω σέ θέματα Ρωσικῆς Ὀρθοδοξίας, ὁ Καθηγητής Σόλων Νινίκας (μέ τήν παρατήρηση, ὅτι φαίνεται νά ἔχει μόνον ὑπ' ὄψη τους τούς "Ἰωσηφίτες" καί ὅτι ἡ ὁρολογία πού χρησιμοποιεῖ ["ἀποσχίσθηκαν" καί "δημιούργησαν"], εἶναι ἀδόκιμη ἀπό Ὀρθόδοξη ἄποψη).
"Ἄλλοι Ἐπίσκοποι - γράφει - θεώρησαν τήν Δήλωση τοῦ Μητροπολίτου Σεργίου ὡς προδοσία, ὡς ἀπεμπόληση τῶν δικαιωμάτων τῆς Ἐκκλησίας, ὡς ἧττα τῶν Χριστιανῶν. Πολλοί ἀπό τούς δυσαρεστημένους προχώρησαν ἀκόμα πιό πέρα, ἀποσχίσθηκαν ἀπό τήν ἐπίσημη Ἐκκλησία καί δημιούργησαν τήν "Ἐκκλησία τῶν Κατακομβῶν".
Ἐπί κεφαλῆς τῆς κινήσεως αὐτῆς ἐτέθη ὁ τότε Μητροπ. Πετρουπόλεως Ἰωσήφ καί τόν ἀκολούθησαν μερικές ἑκατοντάδες Ἱερέων καί ἀρκετοί πιστοί. Ἔτσι ἀρχίζει τήν Ἱστορία της ἡ λεγομένη "Ἐκκλησία τῶν Κατακομβῶν" τῆς Ρωσίας. Ἐκτός νόμου καί ὑπό συνεχῆ διωγμόν. Ἀπό τήν ζωή τῆς Ἐκκλησίας αὐτῆς, ἀναφέρονται χαρακτηριστικά γεγονότα, τά ὁποῖα διεγείρουν τόν θαυμασμό καί καταδεικνύουν τό μεγαλεῖο τῆς Πίστεως» (Σολ. Νινίκα, "Οἱ Νέοι Μάρτυρες τῆς Ρωσικῆς Ἐκκλησίας", σελ. 266).
Ὁ Καθηγητής Παν. Τρεμπέλας ἀναφερόμενος στό Μητροπ. Σέργιο σημειώνει, ὅτι "ἄν ληφθῇ ὑπ' ὄψιν, ὅτι καί ἄλλοι Ἐπίσκοποι Τυχωνικοί εἶχον διεκδικίσει μετά τόν θάνατον τοῦ Τύχωνος τήν Τοποτηρητείαν, ἐπέτυχε δέ οὗτος νά προκριθῇ ὑπό τῶν Σοβιέτ, ἐπί πλέον δέ ὅτι τῷ 1926, παρά τό ὅτι ἐπανειλημμένως εἶχε φυλακισθῇ, ἐπετύγχανε νά ἀποφυλακίζεται, ἐνῶ πλεῖστοι Ἱεράρχαι ἐξωρίσθησαν, αἱ κατ' αὐτοῦ κατηγορίαι πρέπει νά μή ἐστεροῦντο ἱκανῆς δόσεως ἀληθείας" (Π. Ν. Τρεμπέλα, αὐτ. καί "Κ.Γ.Ο.", τ. 1983, σελ. 214).

  http://churchsynaxarion.blogspot.com/2009/04/1.html

on Ιουλίου 08, 2021