ΑΓΙΟΣ ΔΟΝΑΤΟΣ ΠΑΛΑΙΑΣ ΗΠΕΙΡΟΥ

Ο Άγιος Δονάτος, Επίσκοπος Ευροίας της Παλαιάς Ηπείρου

Από το βιβλίο του Φώτιου Γ. Οικονόμου, Θεολόγου – Επίτιμου Λυκειάρχη: «ΑΓΙΟΛΟΓΙΟΝ, Πάντων των εν Ηπείρω Αγίων»

Μεταξύ των διακριθέντων Επισκόπων της Παλαιάς Ηπείρου εξέχουσα θέση κατέχει ο Επίσκοπος Ευροίας της Παλαιάς Ηπείρου, Άγιος Δονάτος. Είναι η αρχαιότερη και η πλέον επιβλητική προσωπικότητα, την οποία διεφύλαξε η αρχαία παράδοση. Ετιμάτο για την αγιότητα του βίου και την υπέρ των πτωχών μέριμνα, και επιστεύετο ως θαυματουργός.
Με το όνομά του τιμώνται αρκετοί ναοί στην Θεσπρωτία, καθώς και για την δράση και τα θαύματά του σώζονται μέχρι σήμερα παραδόσεις.

Τα στοιχεία για την καταγωγή του Αγίου Δονάτου, το έτος της γέννησής του και τη μόρφωσή του είναι ελάχιστα.
Ο Β. Ζώτου Μολοσσός στηριζόμενος, όπως ο ίδιος ισχυρίζεται, σε διάφορα βιβλία, έντυπα και χειρόγραφα, αναφέρει ότι ο Άγιος Δονάτος γεννήθηκε το 330 μ.Χ. στην πόλη Εύροιαν.
Σπούδασεν στο Βουθρωτόν της Ηπείρου, όπου εδίδαξε μέχρι του 30ου έτους της ηλικίας του. Κατά το 360 μ.Χ., μετά το θάνατο του Επισκόπου Ευροίας, χειροτονήθηκε Επίσκοπος της πόλεως αυτής, στην οποίαν αρχιεράτευσε επί 60 έτη, διδάσκωντας και βαπτίζωντας ειδωλολάτρας και επικυρώνωντας την διδαχή του μέσα από την οσιότητα του βίου και των Θαυμάτων του. Οι πληροφορίες αυτές του Ζώτου Μολοσσού δεν μαρτυρούνται από τις γνωστές σε εμάς πηγές.
Η ευρεία έκταση της λατρείας του Αγίου Δονάτου, ο βαθύς σεβασμός μετά του οποίου τιμάται η μνήμη του από όλους τους κατοίκους της Θεσπρωτίας και η τοποθέτηση από την ελληνική μυθολογία του βασιλείου του Αϊδωνέως, μυθικού Θεού του Άδη, στην περιοχή της Επισκοπής του αγίου, οδήγησαν μερικούς συγγραφείς στη σκέψη ότι ο Άγιος Δονάτος είναι η σύγχρονος επιβίωση υπό χριστιανική μορφή του Θεού Αϊδωνέως.
Έλαβε μέρος στη Δεύτερη Οικουμενική Σύνοδο (381 μ.Χ.), αντικείμενο των εργασιών της οποίας ήταν η καταπολέμηση των λειψάνων του Αρειανισμού και η καταδίκη των Πνευματομάχων του Απολλιναρισμού.

Ανέκδοτοι βίοι για τον Επισκόπο Ευροίας Δονάτο, τον θέλουν να δρα επί τριετίαν στη Κωνσταντινούπολη όπου και βάπτισε τον αυτοκράτορα Μ. Θεοδόσιον, τη σύζυγόν του Αυγούσταν, τη θυγατέρα τους και αξιωματούχους της πολιτείας.
Μετά από την παραμονή των τριών ετών στην Κωνσταντινούπολη επέστρεψε στην επισκοπή του, όπου και πέθανε το 387/8 μ.Χ.
Κατά την παράδοση τάφηκε σε τάφο που ο ίδιος είχε προετοιμάσει.
Από δύο επιστολές του Πάππα Γρηγόριου του Διαλόγου (590-619 μ.Χ.), μαθαίνουμε ότι το λείψανο του Άγιου Δονάτου ήδη ετιμάτο, μεταφέρθηκε το 604 στη φρούριο της Κασσιώπης στην Κέρκυρα, στο ναό του Αγίου Ιωάννη. Αργότερα το μετέφεραν στην Κεφαλλονιά, για να καταλήξει τελικά στην Βενετία, στην εκκλησία της Παναγίας και του Αγίου Δονάτου του Murano. Στις 30 Απριλίου κάθε έτους εκτίθεται σε κοινή θέα και προσκύνηση του λαού.

Ο Άγιος Δονάτος είναι προστάτης άγιος των κατοίκων της περιοχής Σουλίου, πολιούχος άγιος Παραμυθιάς και όλης της Θεσπρωτίας. Πολλοί Χριστιανοί της Θεσπρωτίας φέρουν το όνομά του. Προς τιμήν του έχουν ιδρυθεί αρκετοί ναοί στην περιφέρεια Παραμυθιάς, όπως στο Σούλι, στην Γκρίκαν, στη Γλυκήν, στην Βερνίκην, στο Ζερβοχώριο, στο Σταυροχώριο, στο Παγκράτι και την Παραμυθιά.
Το όνομα του Αγίου Δονάτου συνδέθηκε και με την ιστορία του Σουλίου. Κάθε χρονιά την 30η Απριλίου, επέτειο του θανάτου του Αγίου, τελείται στο ηρωικό Σούλι, λαμπρότατη πανήγυρη. Η εορτή αυτή έχει πανηπειρωτικό, πανελλήνιο και εθνικό χαρακτήρα και εορτάζεται με τη μεγαλύτερη λαμπρότητα και μεγαλοπρέπεια σε ένδειξη φόρου τιμής και ευγνωμοσύνης προς τους γενναίους και ένδοξους μαχητές του Σουλίου, τους πρωτεργάτας της ανεξαρτησίας της Ελλάδος.

Το 1961 η Ελληνική Κυβέρνηση προς τιμή του Αγίου Δονάτου καθιέρωσε την 30ην Απριλίου, ημέρα αργίας των δημοσίων καταστημάτων για ολόκληρη την περιφέρεια της Μητρόπολης Παραμυθιάς, Φιλιατών και Γηρομερίου.
Η παράδοση εμφανίζει τον Άγιον Δονάτον ως διακεκριμένο ιεράρχη και θαυματουργό. Αποδίδονται σ’ αυτόν θαύματα, τα οποία έκανε στην επαρχία του και στην Κωνσταντινούπολη, όπου πήγε μετά από πρόσκληση του αυτοκράτορα Μ. Θεοδοσίου, λόγω της φήμης της αγιότητος, της ευγλωττίας και των θαυμάτων του. Θαύματα του Αγίου αναφέρουν ο Συναξαριστής του Μηναίου ο Σωζομενός, ο Νικηφόρος Κάλλιστος και ο Ζώτος Μολοσσός. Από τα θαύματα του Αγίου χαρακτηριστικότερα είναι:

• Η θανάτωση ενός υπερμεγέθη, φοβερού δράκοντα: Κατά τον Μητροπολίτη Παραμυθιάς Αθηναγόρα πρόκειται για την εξάλειψη της ελονοσίας που μάστιζε την ευρύτερη περιοχή του Φαναρίου, μέσα από τον συστηματικό καθαρισμό των ελών της Αχερουσίας και κατά άλλους η εξάλειψη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας από τη χριστιανική.
• Η μεταβολή του πικρού νερού της πηγής του χωριού Σωρείας σε γλυκό
• Η θεραπεία της δαιμονισμένης θυγατέρας του Μ. Θεοδοσίου

Ο Άγιος Δονάτος έζησε σ’ ένα πολιτιστικό περιβάλλον, όπως η Ήπειρος, περί τα τέλη του 4ου αιώνα, η οποία βρισκόταν στο όριο μεταξύ της Ελληνικής και της Λατινικής γλωσσολογικής περιοχής. Έχοντας εισαχθεί με καθυστέρηση στο Συναξάρι της Κωνσταντινούπολης, το αρχικό αγιογράφημα του dossier συντάχθηκε στην ελληνική γλώσσα, αλλά, όπως έδειξε η Enrica Follieri, αυτό συνέβη κατά ένα τμήμα στη Μεσημβρινή Ελληνόφωνη Ιταλία και ακριβώς στην Καλαβρία, όπου η πόλη της Ευροίας (σήμερα Umbriatico) διεκδικούσε την ίδρυσή της από πρόσφυγες της ομώνυμης πόλης της Ηπείρου.

Το σκήνωμα του μυροβλήτου αυτού Αγίου, όπως μας πληροφορούν ο Ανδρέας Dandolo και ο Pietro Calo από την Chioggia, το έφερε στη λιμνοθάλασσα το έτος 1126 ο Δόγης Δομήνικος Μιχαήλ (Michiel), επιστρέφοντας από την ίδια αποστολή στην Παλαιστίνη (1122-1125), κατά την οποία είχε αφαιρέσει από την Χίο το σκήνωμα του Αγίου Ισιδώρου, σε μια στιγμή οξείας διαμάχης με τον Ιωάννη Β’ Κομνηνό. Παίρνοντάς το από το Ιονικό νησί της Κεφαλλονιάς, το τοποθέτησε στο Μουράνο, στην επισκοπή του Torcello, στο ναό της Παναγίας (Santa Maria), που ετοιμαζόταν να ανοικοδομήσει σε ευρύτερη μορφή.

Το σκήνωμα του Αγίου είναι ενδεδυμένο με επισκοπικά άμφια και κάρα αυτού καλυμμένη από ένα γύψινο προσωπείο, φτιαγμένο το έτος 1964. Σήμερα βρίσκεται επάνω στην κεντρική Αγία Τράπεζα της Βασιλικής, ενώ ως το έτος 1719 βρισκόταν στο προσκείμενο Βαπτιστήριο και υπήρξε αντικείμενο αναγνώρισης το έτος 1991. 

Το λείψανο μεταφέρθηκε από την Ήπειρο περί τα τέλη του 6ου αιώνα, εξαιτίας των ομαδικών μεταναστεύσεων των Ιλλυρικών πληθυσμών, που είχαν προκληθεί από την αβαροσλαβική επιδρομή. Οδηγούμενοι από τους Επισκόπους των τοπικών Εκκλησιών τους και παίρνοντας μαζί τους τις ιερές μνήμες της πατρίδας τους, έψαχναν καταφύγιο στις νησιώτικες ζώνες. Γνωρίζουμε από τον κατάλογο της αλληλογραφίας του Πάπα Γρηγορίου του Διαλόγου ότι ο πληθυσμός της Ευροίας με τον Επίσκοπο Ιωάννη είχε καταφύγει στην Κέρκυρα, στην πόλη της Κασσιώπης, στην βορειοανατολική ακτή του νησιού, δημιουργώντας ευαίσθητα θέματα κανονικής-εκκλησιαστικής δικαιοδοσίας στον τοπικό Επίσκοπο, τον Alcisone.

Ο Πάπας επιβεβαιώνει στον τελευταίο την ακεραιότητα και κανονικότητα της επισκοπικής του δικαιοδοσίας, τονίζοντας πάντος το δικαίωμα του Επισκόπου Ιωάννου Ευροίας να εγκατασταθεί στην Κέρκυρα με τους Χριστιανούς του και να τοποθετήσει το λείψανο στην τοπική εκκλησία, την αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη. Οι πηγές μας αφήνουν στο σκοτάδι σχετικά με τις περιπέτειες του λειψάνου ανάμεσα στην αρχή του 7ου αιώνα, όταν εμφανίζεται στην Κέρκυρα, και το πρώτο τέταρτο του 12ου αιώνα, όταν το βρίσκουμε αντίθετα στο κοντινό νησί της Κεφαλλονιάς, έτσι ώστε ο A. Niero να αμφιβάλλει για το αν πρόκειται για το ίδιο.

Η Follieri παρατηρεί ευκαιριακά ότι η Βενετσιάανικη λατρεία για τον Άγιο Δονάτο, που έφθασε στη λιμνοθάλασσα με το σώμα του μυροβλήτου Αγίου,  άφησε ανέγγιχτη την προσωπική φυσιογνωμία του Ηπειρώτη Επισκόπου, τη συγκεχυμένη, αντίθετα, στο υπόλοιπο του Λατινικού κόσμου από την ομοιότητα στις προσωπικές του περιπέτειες, όπως ήδη εμφανίζεται στην Ιταλοελληνική παράδοση, προς εκείνες του ομώνυμου Επισκόπου του Αρητίου (Arrezzo), που μαρτύρησε την εποχή του Ιουλιανού του Αποστάτου.

Τα Βενετσιάνικα ημερολόγια αναφέρουν την εορτή του Αγίου στις 30 Απριλίου, την ίδια ημερομηνία της μνήμης του Αγίου στο Συναξάρι της Κωνσταντινοπόλης, ενώ ήδη η Λατινική μετάφραση της Vita brevior  και η Ιταλοελληνική Vita amplior (όπως ακριβώς τα Ιταλο-ελληνικά μηναία) τοποθετούν τα γενέθλια ημερά του στις 7 Αυγούστου, που είναι όμως η ημερομηνία του μαρτυρίου του Αρετινού Επισκόπου (Arezzo).